Βατικανό και β’ παγκόσμιος πόλεμος

Η προσπάθεια του Πάπα Πίου 12ου για τη σωτηρία των «αδελφών» Εβραίων

Αδημοσίευτα έγγραφα που περιέχονται στο βιβλίο “Pio XII e gli ebrei” («Ο Πίος 12ος και οι Εβραίοι»), του αρχειοφύλακα του Βατικανού Johan Ickx, δείχνουν το σπουδαίο έργο του Πάπα Pacelli και του γραφείου του για τη σωτηρία χιλιάδων ζωών, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Συνέντευξη με το συγγραφέα: «Χιλιάδες κείμενα από την αρχειακή σειρά «Εβραίοι» ακυρώνουν το θρύλο του Πάπα φιλοναζιστή.
“Pio XII e gli ebrei” («Ο Πίος 12ος και οι Εβραίοι») είναι ο τίτλος του βιβλίου του Johan Ickx, που εκδόθηκε στην Ιταλία από την Rizzoli, αποτέλεσμα πολλών μηνών έρευνας μεταξύ των εγγράφων που για πρώτη φορά είναι προσβάσιμα, μετά το άνοιγμα των Αρχείων του Βατικανού που σχετίζονται με την ποντιφική θητεία του Πάπα Pacelli. Ο συγγραφέας που είναι και ο διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου του Τμήματος για τις Σχέσεις με τα Κράτη του Υπουργείου του Κράτους, ανακατασκευάζει, μέσα από δεκάδες αδημοσίευτα κείμενα, τον κρίσιμο ρόλο που έπαιξε ο Πίος 12ος και το γραφείο του στην προσπάθεια να σώσει χιλιάδες Εβραίους από τις ναζιστικές διώξεις, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο τόμος των περίπου τετρακοσίων σελίδων, υπογραμμίζει σαφώς, τη συνεχή δέσμευση του Πάπα και του «γραφείου» του Υπουργείου του Κράτους, μεταξύ 1938 και 1944, για ανταπόκριση σε καθημερινά αιτήματα βοήθειας από όλη την Ευρώπη.

Ο Δρ. Ickx, ιστορικός και αρχειοφύλακας μίλησε γι αυτό στα μικρόφωνα του Radio Vaticana Italia, εξηγώντας πρώτα απ’ όλα, γιατί επέλεξε το Decameron του Giovanni Boccaccio ως μοντέλο για το έργο του, το οποίο έγραψε κατά το έτος της πανδημίας:

Απ. – Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας, ότι στο αρχείο μας υπάρχουν περισσότερα από 800.000 έγγραφα, όσον αφορά μόνο στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Επομένως, η προσπάθεια να διηγηθούμε τι περιέχουν αυτά τα έγγραφα σε μόλις 400 σελίδες υπήρξε μια δύσκολη υπόθεση. Ακολουθώντας τον συγγραφέα του Decameron κατάλαβα ότι αρκεί απλά να επιλέξω ένα θέμα και στη συνέχεια να προσπαθήσω να το διηγηθώ σε φίλους, και σε αυτήν την περίπτωση οι φίλοι μου είναι οι αναγνώστες. Προσπάθησα να τους πάρω από το χέρι και να τους οδηγήσω μέσα στο αρχείο, να ανοίξουν ένα κουτί, ένα φάκελο και να τους διηγηθώ όσα αναφέρουν τα έγγραφα που βρίσκονται μέσα σε αυτά.

Ο λεγόμενος «μαύρος θρύλος» ισχυρίζεται ότι ο Πάπας Πίος 12ος παρέμενε αδρανής ενώ μαινόταν ο διωγμός των Εβραίων. Στο βιβλίο σας, ωστόσο, ανακαλύπτουμε έναν Πάπα Pacelli επικεφαλής ενός γραφείου που βρισκόταν σε πλήρη δράση και που διαχειριζόταν καθημερινά πάρα πολλά αιτήματα για βοήθεια από μέρους όσων διώκονταν…

Απ. – Ο «μαύρος θρύλος» που αφορά στον Πίο 12ο διαρθρώνεται σε διάφορες κατευθύνσεις. Το πρώτο σημείο υποστηρίζει ότι κατά τη διάρκεια εκείνων των ετών, δεν είχε κάνει τίποτα, ότι παρέμεινε όπως θα λέγαμε, να παρακολουθεί από «το παράθυρο» και εκείνες τις σφαγές που δεν ήθελε να κοιτάζει, απλά τις αγνοούσε. Αυτό δεν είναι αλήθεια, επειδή η αρχειακή σειρά με την ονομασία «Εβραίοι» που βρίσκεται στο αρχείο μας – και αντιπροσωπεύει ένα πραγματικό unicum νομίζω σε όλο τον κόσμο – δείχνει την καθημερινή φροντίδα με την οποία, 24 ώρες το εικοσιτετράωρο, ο Πάπας και τα έντεκα άτομα του «γραφείου» του, απασχολούνταν, μαζί με νούντσιους και άλλους συνεργάτες από το εξωτερικό, για να μπορέσουν να βοηθήσουν τους διωκόμενους σε όλη την Ευρώπη. Πρόκειται για μια αρχειακή σειρά που περιέχει εκατοντάδες φακέλους και χιλιάδες έγγραφα. Κάθε φάκελος διηγείται την ιστορία μιας οικογένειας ή μιας ομάδας διωκόμενων που άμεσα, ή μέσω μεσαζόντων, ζητούσαν βοήθεια από τον Πάπα. Μέτρησα σχεδόν 2.800 αιτήσεις για βοήθεια ή παρεμβάσεις που αφορούν περίπου 4.000 Εβραίους μεταξύ του ’38 και του ΄44.

Είναι έγγραφα που υποδηλώνουν ότι κατά τη διάρκεια των διωγμών και της εξόντωσης που προωθούσαν οι Ναζί, διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη η είδηση ότι ο Πίος 12ος ήταν για πολλούς η τελευταία ελπίδα;

Απ. – Υπάρχουν πολλά τέτοιου είδους παραδείγματα στο βιβλίο μου. Είναι πραγματικά εκπληκτικό το γεγονός ότι άντρες και γυναίκες που βρίσκονταν σε κίνδυνο, στο Μιλάνο, αλλά και στην Πράγα ή στη Βουδαπέστη, θεωρούσαν ως μοναδική πραγματική τελευταία λύση το να στραφούν προς τη Ρώμη και να ζητήσουν βοήθεια από τον Πάπα. Για τους Εβραίους ήταν επομένως, προφανές και ξεκάθαρο ότι ο Πίος 12ος ήταν με το πλευρό τους και ότι εκείνος και το προσωπικό του θα έκαναν ότι ήταν δυνατόν για να τους σώσουν.

Το βιβλίο επιβεβαιώνει ότι εκείνα τα χρόνια ο Πάπας εργάστηκε σκληρά για να σώσει τόσο Καθολικούς όσο και Εβραίους…

Απ. – Το Βατικανό φρόντισε για τις περιπτώσεις τόσο Εβραίων όσο και Χριστιανών, πολλών Χριστιανών. Αυτό αποτελεί μια άλλη λεπτομέρεια που προκύπτει από το αρχείο και είναι ελάχιστα γνωστή. Το 1941, σε όλη τη γερμανική επικράτεια και σε όλα τα κατεχόμενα κράτη, οι φυλετικοί νόμοι άλλαξαν. Αντί να θεωρηθεί η θρησκεία ως κριτήριο δίωξης, υιοθετείται μια «εθνοτική» αρχή, θα έλεγα γενετική, με βάση το αίμα: όποιος είχε Εβραίους προγόνους, μέχρι την τρίτη γενιά, συλλαμβανόταν και απελαυνόταν. Ένα δραματικό παράδειγμα που δημοσιεύθηκε στο βιβλίο είναι η απελπισμένη επιστολή μιας Καθολικής γυναίκας που το 1943, αμέσως μετά τη ναζιστική συγκέντρωση του Γκέτο στη Ρώμη, ζήτησε βοήθεια από τον Πάπα 12ο. Ζούσε κοντά στο Βατικανό, τα παιδιά της πήγαιναν στο Κολέγιο Collegio De Merode στην Piazza di Spagna – ως εκ τούτου μια οικογένεια καθολικού δόγματος – αλλά που είχε μια γιαγιά εβραϊκής καταγωγής. Στη συνέχεια, συνειδητοποιεί ότι βρίσκονταν σε μεγάλο κίνδυνο και ζήτησε από τον Πάπα να της βρει ένα κρησφύγετο. Τα έγγραφα δεν μας αναφέρουν αν αυτή η γυναίκα έλαβε πραγματικά βοήθεια, αλλά είναι εύλογο ότι μετά από σύσταση του Πίου 12ουθα την είχαν κρύψει σε κάποιο θρησκευτικό ίδρυμα, όπως τεκμηριώνεται ότι συνέβη και σε πολλές άλλες περιπτώσεις.

Τι είδους πληροφορίες έφταναν στο Βατικανό αναφορικά με αυτά που συνέβαιναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ανατολική Ευρώπη;

Απ. – Το συντονισμένο γραφείο του Πάπα είχε λίγο αναμειχτεί στην έρευνα των μυστικών ειδήσεων που προέρχονταν από εκείνα τα μέρη του τρόμου. Οι Εγγλέζοι, οι Αμερικάνοι και η Αγία Έδρα αντάλλαζαν πληροφορίες και αυτό αποτέλεσε επίσης, ένα πολύ ενδιαφέρον γεγονός που προκύπτει από το βιβλίο. Μεταξύ των διπλωματών που ήταν παρόντες στο πεδίο, υπήρξε μια γόνιμη συνεργασία και αντάλλαξαν τρομακτικές ειδήσεις αναφορικά με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Όταν στα γραφεία του Βατικανού έφταναν τα πρώτα στοιχεία για τη μαζική εξόντωση σε εκείνα τα μέρη, στην αρχή οι διπλωμάτες του Υπουργείου του Κράτους έμειναν έκπληκτοι, ήταν δύσκολο γι αυτούς να το πιστέψουν. Για παράδειγμα, χρειάστηκε μεγάλος συλλογισμός για να αξιολογήσουν τις ειδήσεις που προέρχονταν από το Γκέτο της Βαρσοβίας από τους «πράκτορες του Βατικανού» ή από ανώνυμα άτομα που έστελναν μαρτυρίες. Αλλά, σύντομα κατέστη σαφές ότι πράγματι, πραγματοποιούνταν μια επιχείρηση για να το αδειάσουν εντελώς, απελαύνοντας και σκοτώνοντας όλους όσους κατοικούσαν σε αυτό.

Από το βιβλίο σας προκύπτει επίσης ο τρόπος λειτουργίας του γραφείου του Υπουργείου του Κράτους με επικεφαλής τον Πάπα Pacelli. Στη διάρκεια της σύγκρουσης, οι διπλωμάτες ανταποκρινόντουσαν στα αιτήματα βοήθειας, αλλά παρέμεναν ουδέτεροι, ώστε να μην αποκλειστεί κανένα κανάλι επικοινωνίας…

Απ. – Πιστεύω ότι αυτή ήταν η πρόθεση για τη διασφάλιση της αμεροληψίας αναφορικά με τη σύγκρουση, που οδήγησε τον Πάπα στη μη δημοσιοποίηση μαζί με τους Εγγλέζους, τους Αμερικάνους και τους Σοβιετικούς κάποιου εγγράφου που θα καταδίκαζε τις διώξεις. Ας μην ξεχνάμε ότι οι Σοβιετικοί, στην αρχή του πολέμου, ήταν ακόμη σύμμαχοι των Η.Π.Α. και της Αγγλίας. Η Αγία Έδρα κατάλαβε, κατά τη γνώμη μου, ότι εκείνη τη στιγμή δεν ήταν σε θέση να κάψει τη φήμη της δηλώνοντας ότι ήταν στο πλευρό των Σοβιετικών. Φανταστείτε τι θα λέγαμε σήμερα, αν η Αγία Έδρα είχε συνεργαστεί με τους συμμάχους εκείνη την εποχή. Δεν το έκανε, αλλά ενήργησε όπως θα λέγαμε, παράλληλα για να βοηθήσει τους διωκόμενους και ασκώντας πίεση στις κατεχόμενες από τους Ναζί χώρες. Αυτή η αμεροληψία ήταν πρωταρχικής σημασίας για τη μεταπολεμική περίοδο.

Ωστόσο, φαίνεται ότι η «συμπάθεια» του Πάπα για τις Η.Π.Α. ήταν μεγάλη, υπάρχει ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στη φιλία του με τον πρόεδρο Ρούσβελτ…

Απ. – Αυτή είναι μια άλλη πτυχή του «μαύρου θρύλου» για τον Πίο 12ο που ανατρέπεται μέσα από το βιβλίο μου. Για δεκαετίες, μια συγκεκριμένη προπαγάνδα τον παρουσίαζε ακόμη ως ο Ποντίφικας του Χίτλερ, αλλά πρέπει να αναφέρω ότι αυτά τα έγγραφα τον επαναπροσδιορίζουν ως ο Ποντίφικας του Ρούσβελτ. Σε τέτοιο σημείο που σε διάφορες περιπτώσεις, ο καρδινάλιος Tardini, υπουργός Έκτακτων Υποθέσεων, φαίνεται ενοχλημένος από την οικειότητα με την οποία ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. απευθυνόταν προς τον Pacelli. Για την γραφειοκρατία του Βατικανού αυτή η τόσο προσωπική σχέση ήταν ανήκουστη και οι προσωπικές επιστολές που απευθύνονταν από τον Ρούσβελτ προς τον Πίο 12ο οι οποίες δεν ακολουθούσαν τα διπλωματικά πρωτόκολλα ήταν πραγματικά ασυνήθεις.

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά έγγραφα μεταξύ αυτών που αναφέρονται στο βιβλίο, είναι μια επιστολή του καρδιναλίου Gasparri, με ημερομηνία 9 Φεβρουαρίου 1916, με την οποία απαντά σε ένα αίτημα της αμερικανικής εβραϊκής επιτροπής της Νέας Υόρκης. Μια επιστολή, υποστηρίζει, εμπνευσμένη από τον Eugenio Pacelli, τότε υπουργό Εξωτερικών Υποθέσεων του Υπουργείου του Κράτους…

Απ. – Σε αυτή την περίπτωση οι Εβραίοι των Η.Π.Α. ζητούσαν από το Βατικανό να ακολουθήσει τη στάση του Πάπα Βενέδικτου 15ου αναφορικά με τις φυλετικές διώξεις που ήδη είχαν ξεκινήσει κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Ο υπουργός του Κράτους Gasparriαπαντά με αυτό το κείμενο και επιτρέποντας ρητά τη δημοσίευσή του. Οι εφημερίδες των αμερικανικών εβραϊκών κοινοτήτων το αναφέρουν περιγράφοντάς το με ικανοποίηση, ως μια πραγματική «εγκύκλιο». Στο κείμενο οι Εβραίοι ορίζονται κυριολεκτικά ως «αδέλφια» και αναφέρεται, ότι τα δικαιώματά τους θα πρέπει να προστατεύονται όπως και όλων των λαών. Αυτή ήταν η ρητή θέση της Αγίας Έδρας όταν ο EugenioPacelliβρισκόταν στη θέση του Υπουργού των Εξωτερικών Υποθέσεων: οι Εβραίοι είναι αδέλφια που θα πρέπει να σεβόμαστε όπως και κάθε άλλο λαό. Πιστεύω ότι αυτό είναι το πρώτο έγγραφο στην ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας και της Αγίας Έδρας που εκφράζει αυτή την αρχή και που – συμπτωματικά – είναι οι λέξεις που βρίσκουμε στο έγγραφο Nostra Aetate του Β΄ Συμβουλίου του Βατικανού, που δημοσιεύθηκε το 1965. Πρόκειται ακριβώς, για εκείνες τις αρχές που, κατά τη γνώμη μου, ο Πίος 12ος εφάρμοσε για δεκαετίες κατά τη διάρκεια της Ποντιφικής θητείας του, αντιμετωπίζοντας τη μεγάλη πρόκληση του ναζισμού και στη συνέχεια του κομμουνισμού.

Το βιβλίο αναφέρει πολλές δραματικές ιστορίες, αιτήσεις για βοήθεια όπου το Βατικανό μερικές φορές δεν κατάφερνε να ανταποκριθεί…

Απ. – Σε μια Ευρώπη που βρισκόταν σε πόλεμο, οι επικοινωνίες ήταν αργές και δύσκολες. Υπήρχε έλλειψη δυνάμεων καθώς και μια υπηρεσία πληροφοριών των ναζιστών που προσπαθούσε να αποτρέψει την καλή έκβαση των αιτημάτων για βοήθεια. Εντυπωσιάζουν πολύ τα συναισθήματα πικρίας και ανικανότητας που εκφράζονται σε πολλές περιπτώσεις από τα μέλη του γραφείου του Πίου 12ου. Βλέπουμε πώς ο σεβασμιότατος Barbetta ή ο σεβασμιότατος Dell’ Acqua και τα υπόλοιπα μέλη του προσωπικού, με επικεφαλής τον καρδινάλιο Magliore και τον Tardini, εργάζονταν 24 ώρες το εικοσιτετράωρο, προκειμένου να βοηθήσουν τους ανθρώπους που προσπαθούσαν να γλυτώσουν, να τους μετακινήσουν από το ένα άκρο του κόσμου στο άλλο, για να παραδεχθούν στη συνέχεια, ότι είχαν φτάσει πολύ αργά και ότι οι προσπάθειές τους ήταν μάταιες.

Μετάφραση: ρφ