ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΩΝ ΚΑΘΟΛΙΚΩΝ ΕΙΝΑΙ ΕΓΚΥΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ;
Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΤΟΥ Ε’ (1756)
Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία μέχρι την τέταρτη πατριαρχία του Κύριλλου του Ε’ (1756), θεωρούσε έγκυρο το βάπτισμα των Καθολικών και των Διαμαρτυρομένων. Οι τοπικές Σύνοδοι της Κωνσταντινούπολης του 1484 και αυτή της Μόσχας του 1667 αναγνώριζαν το βάπτισμα των Καθολικών. Το ίδιο και η Ομολογία Πίστεως του Πατριάρχη Δοσίθεου (Βλ. Χ. Ανδρούτσου, Συμβολική εξ απόψεως ορθοδόξου, Θεσσαλονίκη 1963, 321).
Ωστόσο, εξ αιτίας της ισχυρής παρουσίας των καθολικών μοναχών, κυρίως Καπουκίνων και Ιησουϊτών, στα νησιά του Αιγαίου, στην ίδια την Μικρά Ασία και σε άλλα μέρη, ένας μοναχός άρχισε να αμφισβητεί την εγκυρότητα του βαπτίσματος των Καθολικών. Ο Πατριάρχης Κύριλλος υιοθέτησε αυτή τη γνώμη και ανήγγειλε ότι όλα τα μυστήρια των καθολικών είναι άκυρα. Η ενδημούσα Σύνοδος (Σεπτέμβριος 1755) δε δέχθηκε αυτήν την απόφαση και επανέλαβε το σωστό της παραδόσεως. Ο Πατριάρχης καθαίρεσε τους συνοδικούς και τους εξόρισε. Με Τόμο, που στη συνεχεία εγκρίθηκε και από τους πατριάρχες Αλεξανδρείας και Ιεροσολύμων, όρισε – γράφει ο Ανδρούτσος – «όπως αναβαπτίζονται οι εκ των Δυτικών και Διαμαρτυρομένων προσερχόμενοι, και η πράξις αύτη κρατεί εν γένει και μέχρι της σήμερον». Όταν ο Ανδρούτσος γράφει «μέχρι της σήμερον» εννοούσε το 1901 όταν πρωτοεκδόθηκε η Συμβολική του.
Η ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ βΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Πράγματι, στα μεταγενέστερα χρόνια η πράξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας αναφορικά με την επανάληψη ή μη του βαπτίσματος των ετεροδόξων, που ασπάζονται την Ορθοδοξία, αλλάζει αισθητά ανάλογα με τις διάφορες Εκκλησίες και τις αυτοκεφαλίες. Στην ίδια απόφαση μπορεί να επέλθουν αργότερα αλλαγές. Οι διάφορες θεωρίες γύρω από την έννοια και την πρακτική της «οικονομίας» που κατά καιρούς έχουν διαμορφωθεί στον ορθόδοξο θεολογικό κόσμο, προσπαθούν να εξηγήσουν αυτή την τόσο διαφορετική πρακτική της Εκκλησίας για τα ίδια Μυστήρια και καμία φορά για το ίδιο πρόσωπο.
Συνοψίζοντας, απ’ αυτή τη σύντομη ιστορική αναδρομή μπορούμε να βγάλουμε δύο αναμφισβήτητα συμπεράσματα: Η κοινή διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, σήμερα, σχετικά με την εγκυρότητα του βαπτίσματος των «ετεροδόξων» είναι η ακόλουθη: Τα Μυστήρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι τα μόνα έγκυρα και ικανά να παράγουν τη θεία χάρη της σωτηρίας επομένως θα έπρεπε να γίνεται η αναβάπτιση αυτών που μεταστρέφονται στην Ορθοδοξία, όμως «κατ’ οικονομία» μπορούν να γίνουν έγκυρα και αυτά που χορηγήθηκαν από ετερόδοξους και επομένως να μη βαπτιστούν, παρά να τους δοθεί μόνο το χρίσμα.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΝΗΣΙΩΤΗΣ (1925-1986)
Γενικά η σκέψη των ελλήνων θεολόγων, ακολουθεί μάλλον μία ενιαία γραμμή ως προς τη εκκλησιολογική υπόσταση των ετεροδόξων. Οι περισσότεροι, κυρίως οι πιο παλαιοί, συμφωνούν γύρω από το γεγονός ότι η θεία χάρη ενεργοποιείται μόνο στα πλαίσια της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επομένως το βάπτισμα των ετεροδόξων είναι ανυπόστατο. «Κατ’ οικονομίαν», όμως μπορούν να γίνουν δεκτοί ορισμένοι απ’ αυτούς χωρίς να αναβαπτιστούν. Εκεί που συναντάμε κάποια διαφωνία είναι στη θεολογική εξήγηση το πως είναι δυνατό η «οικονομία» να μεταλλάξει τα μυστήρια από άκυρα σε έγκυρα.
Ο έλληνας θεολόγος που είχε θάρρος και τη διανοητική δημιουργικότητα να επιχειρήσει μία πιο θετική προσέγγιση του προβλήματος ήταν ο Νικόλαος Νησιώτης, μεγάλος Έλληνας θεολόγος γνωστότατος στη Δύση, αδικοχαμένος σε ένα αυτοκινητικό δυστύχημα το 1986.
Κατά την πολύχρονη του θητεία στην οικουμενική κίνηση, είχε συχνά την ευκαιρία να ασχοληθεί με το ποιός ανήκει στην Εκκλησία. Ήταν πεπεισμένος ότι ο διάλογος, εκ των πραγμάτων δε θα είχε κανένα νόημα, εάν η κάθε Εκκλησία θεωρούσε τον εαυτό της αποκλειστικό φορέα της εκκλησιολογικής γνησιότητας, αποκλείοντας τους υπόλοιπους χριστιανούς. Αντιμετώπισε άμεσα το ζήτημα σε μία μελέτη στα γαλλικά με τίτλο L’ appartenance à l’ Eglise (Βλ. «Επιστημονική Επετηρίς της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών», 22 (1975) 405-427. Τιμητικόν αφιέρωμα εις Βασίλειον Βελλάν. Εμείς έχουμε υπόψη μας το Ανάτυπο αυτής της εργασίας).
Η ΠΝΕΥΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟΣ ΜΟΧΛΟΣ
Ο Ν. Νησιώτης τοποθετεί το όλο θέμα σε πιο γενικά πλαίσια της θεολογικής του αντίληψης. Η πνευματολογία και η εσχατολογία είναι γι’ αυτόν ο ερμηνευτικός μοχλός όλης της θεολογικής του προσπάθειας. Για να ξεπεραστεί η πόλωση που φέρνει τις χριστιανικές Εκκλησίες στο αδιέξοδο, «πρέπει να πλατύνουμε τους ορίζοντες μας, έχοντας ως αφετηρία μία εκκλησιολογική θέση εμποτισμένη από την καθολικότητα της χριστιανικής πίστης, από την χαρισματική έννοια της εκκλησιαστικής κοινωνίας και από την εσχατολογική προσμονή μίας οικουμενικής Εκκλησίας». Μόνο έτσι, μπορούμε να αποφύγουμε τα μειονεκτήματα της πολεμικής και αμυντικής στάσης που χαρακτήρισε ως τώρα τη θεολογία που ασχολήθηκε μ’ αυτό το θέμα.
Αυτή η θεολογία υποστηρίζει ότι τα μυστήρια των ετερόδοξων είναι άκυρα, αλλά «κατ’ οικονομία» μπορούν να γίνουν έγκυρα. Από ένα μέρος αρνείται τα μυστήρια που τελούνται έξω από τα κανονικά όρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας και από το άλλο τα δέχεται «κατ’ οικονομία». Αυτό, όμως, οφείλεται μόνο στην συγκατάβαση της Εκκλησίας, που της επιτρέπει να ασκεί μία κάποια επιείκεια στην εφαρμογή των κανόνων της; Εάν στο βάπτισμα των ετερόδοξων δεν υπάρχει κάτι το οντολογικό, κάτι το πιο βαθύ που ξεπερνά την απλή υποκειμενική αγαθή θέληση των επί μέρους ποιμένων της Εκκλησίας, τότε, όπως λέει ο Florosvsky, γιατί να μην «είναι δυνατό, στο όνομα της οικονομίας, να δεχθούμε στην Εκκλησία τους Ιουδαίους και Μουσουλμάνους χωρίς βάπτισμα;». Αν αυτό είναι αδύνατο, και η οικονομία ισχύει μόνο για αυτούς που έχουν ήδη βαπτισθεί, έστω και σε μία μη ορθόδοξη κοινότητα, τότε πρέπει να συμπεράνουμε ότι έξω από τα όρια της ομολογιακής Εκκλησίας υπάρχει μία αντικειμενική θεία χάρη η οποία οδηγεί στη σωτηρία. Σε κάθε περίπτωση «η τακτική της Εκκλησίας δείχνει ότι απέχει από το να λύσει αυτό το πρόβλημα με σαφή τρόπο. Η νομοκανονική και η επίσημη θέση αποδεικνύουν ότι το ζήτημα πρέπει να μείνει ανοιχτό, εφόσον παρατηρείται ένα είδος ασυνέχειας μεταξύ της νομικιστικής λύσης και της μυστηριακής πραγματικότητας της εκκλησιολογικής κοινωνίας».
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ……
+ Ιωάννης Σπιτέρης
Αρχιεπίσκοπος
