Η χάρη των δακρύων
Κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας στη Santa Marta, την περασμένη Κυριακή, ο Πάπας Φραγκίσκος για άλλη μια φορά, όπως και στο παρελθόν, μίλησε για τη «χάρη των δακρύων». Σε μια ομιλία του το 2015, είχε πει ότι όλοι κλαίνε αλλά, λίγοι έχουν τη «χάρη να ξέρουν να κλαίνε» επειδή «είναι ακριβώς τα δάκρυα που μας προετοιμάζουν για να δούμε τον Ιησού» με την καρδιά.
Το κλάμα έχει μια τυπικά ανθρώπινη και αμείλικτη διάσταση, εκείνη του πόνου που δεν φείδεται κανενός. Γεννιόμαστε κλαίγοντας: «Ο άνθρωπος γεννιέται με κόπο, και η γέννηση αποτελεί κίνδυνο θανάτου. Το πρώτο που αισθάνεται κάποιος είναι ο πόνος και τα βάσανα»: έτσι, στο Canto notturno di un pastore errante dell'Asia, ο Giacomo Leopardi περιγράφει την πρώτη κραυγή του νεογέννητου. Κατά την πρώιμη παιδική ηλικία κάθε ανάγκη γίνεται γνωστή μέσω του κλάματος, που αργότερα θα μεταφραστεί σε λέξεις.
Ο σημερινός κόσμος στερείται του κλάματος
Για όσους δεν εκδηλώνουν τον πόνο τους δημόσια, λέγεται συχνά ότι είναι ικανοί να υποφέρουν με αξιοπρέπεια και ψυχραιμία, σαν να πρέπει να ντρέπεται κανείς. Ο Πάπα Φραγκίσκος κατά τη διάρκεια του αποστολικού ταξιδιού του στις Φιλιππίνες, είπε στους νέους: «Από τον σημερινό κόσμο λείπει το κλάμα! Κλαίνε οι περιθωριοποιημένοι, κλαίνε εκείνοι που παραμερίζονται, κλαίνε οι περιφρονημένοι, αλλά όλοι όσοι βιώνουμε μια ζωή λίγο πολύ χωρίς ανάγκες δεν ξέρουμε να κλαίμε».
Η έννοια των δακρύων στον αρχαίο κόσμο
Στον αρχαίο κόσμο, το κλάμα δεν σήμαινε αδυναμία, το κλάμα θεωρούταν μάλλον βαθιά εκδήλωση του αισθήματος του πόνου μας, απογοήτευση, νοσταλγία. Σύμφωνα με την μυθολογία της αρχαίας Αιγύπτου, η ανθρωπότητα είχε ξεπηδήσει από τα δάκρυα του θεού Ρα. Θεωρούσαν ότι τα δάκρυα έρεαν από την καρδιά, και για τους αρχαίους η καρδιά ήταν η έδρα της νοημοσύνης, της συγκίνησης, των συναισθημάτων και των σκέψεων. Δάκρυα βρίσκουμε στο Έπος του Γκιγκαλμές όπως και στον Ομηρικό κόσμο, όπου η αξία τους μαρτυρείται από πολυάριθμα επεισόδια, τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια. Τα δάκρυα του Αχιλλέα, του Αγαμέμνονα, του Έκτορα, του Διομήδη, του Πατρόκλου, του Οδυσσέα εκφράζουν πολλαπλά συναισθήματα που δεν κυριαρχούνται από την αδυναμία, αλλά το αντίθετο, εκφράζουν την πλήρη αποδοχή της ανθρώπινης φύσης και ως εκ τούτου ξεσπούν στη σφαίρα που κάνει τον άνθρωπο ήρωα: το να ζει κανείς, παρά το πεπερασμένο των ανθρώπινων δυνατοτήτων.
Το κλάμα του Πριάμου έχει τη δύναμη να σταματήσει τον πόλεμο μεταξύ των Ελλήνων και των Τρώων. Ο Αχιλλέας συγκινήθηκε από τα δάκρυα του γέρου και παραχώρησε δώδεκα μέρες στον πατέρα για να θρηνήσει και να τελέσει την κηδεία του γιου του Έκτορα, του ανθρώπου που ο ίδιος είχε σκοτώσει. Όχι μόνο των αντρών, αλλά και για εκείνο το οδυνηρό κλάμα των γυναικών, όπως της Ανδρομάχης που θρηνεί για τον θάνατο του συζύγου της και για τη μοίρα της καθώς και εκείνη του γιου της, για το ίδιο το πεπρωμένο που διατρέχει την ιστορία, που είναι παρόμοιο με εκείνο των χήρων του πολέμου κάθε τόπου και κάθε εποχής. Αλλά και τα ιστορικά πρόσωπα κλαίνε, όπως ο Αλέξανδρος, ο Ξέρξης, ο Περικλής, ο Ιούλιος Καίσαρας.
Τα δάκρυα στην Παλαιά και την Κενή Διαθήκη και μέσα από τους πατέρες της Εκκλησίας
Τα δάκρυα συνεχώς επανεμφανίζονται στη Βίβλο, στην Παλαιά και στην Κενή Διαθήκη, επενδύοντας μια σειρά από συναισθήματα τόσο ευρεία που θεωρούνται απαράμιλλα με εκείνα κάθε άλλης πηγής. Το κλάμα επηρεάζει άντρες και γυναίκες σε όποια κατάσταση κι αν βρίσκονται. Είναι δάκρυα μετάνοιας, ικεσίας, παρηγοριάς, αγωνίας αλλά και καταδίκης, όταν ο Ιησούς μιλά για το πεπρωμένο που επιφυλάσσεται για τους καταραμένους που θα πάνε εκεί όπου θα υπάρχει «κλαυθμός και τρίξιμο των δοντιών» (Ματ. 13,42). Τα δάκρυα βρίσκονται στο επίκεντρο του βιβλίου των Θρήνων. Στους Ψαλμούς, συγκεκριμένα, τα δάκρυα είναι επίδραση της μετάνοιας ή της παρηγοριάς. Ο Θεός συλλέγει τα δάκρυα του καθενός σε ένα φιαλίδιο και δεν χάνει ούτε ένα (56,9), ως εκ τούτου και τα λόγια της Αποκάλυψης ηχούν εκ νέου: «…και αυτοί θα είναι λαός δικός του και ο ίδιος ο Θεός θα είναι μαζί τους. Και θα εξαφανίσει ο Θεός από τα μάτια τους κάθε δάκρυ (διότι δεν θα έχουν πλέον καμία θλίψιν και κανένα πόνο) και ο θάνατος δεν θα υπάρχει πλέον, ούτε πένθος ούτε θρηνώδης κραυγή ούτε πόνος θα υπάρχει πλέον. Διότι οι προηγούμενες θλίψεις και κακοπάθειες πέρασαν πλέον δια παντός).
Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τα δάκρυα αποτελούν τα θεμέλια της σκέψης των πατέρων της Εκκλησίας, ιδιαίτερα στην ανατολή, με τους πατέρες της ερήμου και τους Καππαδόκες, όπως ο Ευάγριος Ποντικός, Ησαΐας ο Αναχωρητής, ο Διάδοχος Φωτικής, ο Ψευδό Μακάριος, ο Ιωάννης της Κλίμακος και ο Ισαάκ Σύρος, αλλά και στη Δύση με τους Αγίους Ιωάννη Κασσιανό και Αυγουστίνο Ιππώνος. Δεν πρόκειται για αληθινές και συστηματικές πραγματείες, αλλά για σκέψεις που φαίνεται να έχουν την αξία μιας μαρτυρίας, μιας πραγματικά ζωντανής εμπειρίας. Η «οδός των δακρύων», στρωμένη από τη μετάνοια, τα βάσανα, το πάθος, την κάθαρση, οδηγεί στο μυστήριο του Θεού και συνεπώς τη σωτηρία: «Τα δάκρυα είναι το σημάδι ότι πλησιάζεις στα όρια της περιοχής του μυστηρίου» (Ισαάκ Σύρος, πρώτη συλλογή 14). «Δεν υπάρχει άλλη οδός [από τα δάκρυα]… για να δούμε τα μυστήρια» (Συμεών, Ύμνοι 15,259-260).
Ακόμη και ο Ιησούς έκλαψε
Η Μαρία η Μαγδαληνή κλαίει, όταν πλένει τα πόδια του Ιησού με τα δάκρυά της και ο Πέτρος κλαίει, όταν ο πετεινός λάλησε και συνειδητοποίησε την προδοσία του. Τα πιο πολύτιμα δάκρυα είναι σίγουρα εκείνα της Παρθένου: εκείνα μιας μητέρας για τον Υιό της και για κάθε παιδί της.
Ακόμη και ο Ιησούς έκλαψε, δεχόμενος κάθε πτυχή της ανθρώπινης ουσίας, συμμετέχοντας σε αυτή πλήρως. Μεταξύ του 11ου και του 12ου αιώνα ένας Γάλλος επίσκοπος και ποιητής, ο Idelberto di Lavardin, έγραψε: «Flevisse lego, risisse numquam» (Sermo LXXIII. In festo omnium sanctorum primus), υπαινισσόμενος το γεγονός, ότι στα Ευαγγέλια δεν γίνεται ποτέ λόγος για το γέλιο του Ιησού, αλλά για το κλάμα του. Ο Πάπας Φραγκίσκος υπενθύμισε χθες, τα Ευαγγελικά αποσπάσματα στα οποία ο Ιησούς κλαίει: στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη (11,32-44) για τον φίλο του τον Λάζαρο. Του Λουκά (19,41) καθώς πλησιάζει στην Ιερουσαλήμ και προφητεύει την καταστροφή. Του Ματθαίου (26,36-46) και του Μάρκου (14,32-42), κατά τη διάρκεια της προσευχής και της αγωνίας στη Γεθσημανή, ο Ιησούς εκδηλώνει την αγωνία του και τη θλίψη του χωρίς να κλαίει, ενώ στη Επιστολή προς Εβραίους 5,7 γίνεται αναφορά για «δυνατές κραυγές και δάκρυα».
Τα δάκρυα, μια τυπικά ανθρώπινη διάσταση
Κάθε μία από αυτές τις τρεις στιγμές αποδίδονται με διαφορετικό τρόπο στο ελληνικό κείμενο. Στο επεισόδιο με τον Λάζαρο, ο Ιησούς χύνει τα δάκρυά του με ένα σιωπηλό κλάμα, που εκφράζεται με το ρήμα «κλαίω», ενώ το κλάμα στην Ιερουσαλήμ αποδίδεται με το ρήμα «δακρύω», κλαίω ηχηρά, κλάμα που ακούγεται. Ο Ιησούς επιθυμεί να τον ακούσουν όλοι όσοι βρίσκονται γύρω του: ώστε να ξέρουν, να μετανοήσουν. Η ρίζα του ίδιου ρήματος που χρησιμοποιείται για το κλάμα στην Ιερουσαλήμ βρίσκεται στη λέξη που εκφράζει τον εναγώνιο θρήνο του στη Γεθσημανή. Τα επεισόδια φαίνεται να θέλουν να δείξουν τις τρεις διαστάσεις του ανθρώπου, οι οποίες είναι εκείνη του εγώ-εσύ (Ιησούς – Λάζαρος), του εγώ-κόσμος/όλη η ανθρωπότητα (Ιησούς – Γεθσημανή) και τέλος του εγώ μόνος ενώπιον του εαυτού μου και του Θεού (Γεθσημανή). Από αυτή την άποψη η έννοια των δακρύων ενισχύεται, καθίσταται ακόμη πιο ισχυρή.
Η χριστιανική έννοια των δακρύων
Ο Πάπας Φραγκίσκος εξήγησε τα δάκρυα του Ιησούς ως εξής: «Μόνο όταν ο Ιησούς έκλαψε και κατέστη ικανός για να κλάψει, κατάλαβε το δράμα μας», επειδή «ορισμένες πραγματικότητες γίνονται αντιληπτές μόνο με μάτια που έχουν καθαριστεί από τα δάκρυα» (Αποστολικό ταξίδι στις Φιλιππίνες, 18/1/2015).
«Αφού ο Θεός έκλαψε, και εγώ μπορώ να κλάψω γνωρίζοντας ότι γίνομαι κατανοητός. Το κλάμα του Ιησού είναι το αντίδοτο ενάντια στην αδιαφορία για τα δεινά των αδελφών μου. Αυτό το κλάμα με διδάσκει πώς να κάνω δικό μου τον πόνο των άλλων, να είμαι κοινωνός στις κακουχίες και στα δεινά όσων βιώνουν τις πλέον επώδυνες καταστάσεις» (Αγρυπνία προσευχής «Για να σκουπίσουμε τα δάκρυα», Βασιλική του Βατικανού, 5/5/2016)
Και κατ’ αυτές τις τόσο δραματικές ημέρες, η χάρη τού να ξέρω να κλαίω, γίνεται μια ακόμη πιο εγκάρδια και απαραίτητη προσευχή. Τα λόγια του Πάπα Φραγκίσκου την περασμένη Κυριακή, ήταν τα εξής: «Κύριε, κλαίω μαζί σου, κλαίω με τον λαό σου που αυτή τη στιγμή υποφέρει. Πολλοί κλαίνε σήμερα. Και εμείς, από αυτό το ιερό, από αυτή τη θυσία του Ιησού, του Ιησού που δεν ντράπηκε να κλάψει, ζητάμε τη χάρη να κλαίμε».
Μετάφραση: ρφ
