Η συνέντευξη Τύπου του Πάπα επιστρέφοντας από Κύπρο και Ελλάδα
Στην Αθήνα ζητήσατε συγγνώμη. Ποια είναι τα σχέδια του Βατικανό για να φέρει κοντά Καθολικούς και Ορθόδοξους Χριστιανούς; (Κωνσταντίνος ΤΣΙΝΤΑΣ, CYBC)
Ζήτησα συγγνώμη μπροστά στον Χρυσόστομο, τον αδελφό μου Χρυσόστομο, (εννοούσε Ιερώνυμο), για όλες τις διαιρέσεις που υπάρχουν μεταξύ των χριστιανών μα κυρίως για όσες προκαλέσαμε οι καθολικοί. Θέλησα να ζητήσω συγγνώμη και για την ελληνική επανάσταση. Ο Χρυσόστομος μου επισήμανε κάτι. Ότι ένα μέρος των καθολικών ήταν με το μέρος των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων ώστε να μην γίνει η επανάσταση. Αντιθέτως οι καθολικοί των νησιών την υποστήριξαν, πήγαν να πολεμήσουν και ορισμένοι έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα. Αλλά ο πυρήνας, για να το πούμε έτσι, εκείνη την εποχή τασσόταν με την Ευρώπη χωρίς να ξέρω τι καθεστώς υπήρχε εκεί τότε αλλά τα πράγματα ήταν έτσι. Ζητάω επίσης συγγνώμη για το σκάνδαλο της διαίρεσης, τουλάχιστον για όσα ευθυνόμαστε. Το πνεύμα της αυτάρκειας μας σφραγίζει το στόμα όταν αισθανόμαστε ότι πρέπει να ζητήσουμε συγγνώμη. Μου κάνει καλό να σκέφτομαι ότι ο Θεός δεν κουράζεται ποτέ να συγχωρεί. Ποτέ. Εμείς είμαστε που κουραζόμαστε να ζητάμε συγγνώμη. Και όταν δεν την ζητάμε από το Θεό δύσκολα θα τη ζητήσουμε από τους αδελφούς μας. Είναι πιο δύσκολο να ζητήσουμε συγγνώμη από τον αδελφό παρά από τον Θεό. Γιατί ξέρουμε ότι ο Θεός θα μας συγχωρέσει ενώ με τους αδελφούς υπάρχει ντροπή, ταπείνωση. Ο σημερινός κόσμος χρειάζεται αυτή τη στάση της ταπείνωσης για να ζητήσει συγγνώμη. Τόσα πολλά πράγματα συμβαίνουν στον κόσμο, τόσες χαμένες ζωές, πόλεμοι, και δεν ζητάμε συγγνώμη. Επιστρέφοντας στο γιατί θέλω να ζητήσω συγγνώμη, για τις όποιες διαιρέσεις τουλάχιστον ευθυνόμαστε. Και για το επεισόδιο της Ελληνικής Επανάστασης όπου ένα κομμάτι των καθολικών τάχθηκε με τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και αυτοί των νησιών πολέμησαν για να υπερασπιστούν την πατρίδα … δεν ξέρω αν γίνομαι κατανοητός. Και μια τελευταία συγγνώμη από τα βάθη της καρδιάς μου για το σκάνδαλο του δράματος των προσφύγων. Για το σκάνδαλο τόσων ανθρώπων που πνίγηκαν στη θάλασσα.
Πως εξελίσσεται η συνοδική διαδικασία και ειδικότερα η σχέση κλήρου και λαϊκών;
Είμαστε πράγματι ένα και μόνο ποίμνιο. Ο διαχωρισμός κλήρος και λαϊκοί είναι μόνο λειτουργικής ιδιότητας. Υπάρχει μια και μόνη ενότητα, ένα και μόνο ποίμνιο. Η συνοδικότητα είναι η δυναμική έναντι των διαφορών μέσα στην Εκκλησία. Δηλαδή το να ακούει ο ένας τον άλλο και να προχωράνε μαζί. Συν-οδός σημαίνει προχωράμε μαζί. Αυτή είναι η έννοια της συνοδικότητας που οι ορθόδοξες εκκλησίες σας, όπως και οι καθολικές εκκλησίες ανατολικού τυπικού τη διατήρησαν ενώ η Λατινικού τυπικού εκκλησία την είχε ξεχάσει. Ήταν ο άγιος Παύλος ο 6ος που πριν 54 ή 56 χρόνια αποκατέστησε την συνοδική πορεία και βρισκόμαστε σε μια πορεία για να συνηθίσουμε τη συνοδικότητα, το να προχωράμε μαζί.
Στην ΕΕ αντικαταστήσαμε τα “Καλά Χριστούγεννα” με το “Καλές Γιορτές”. Τι έχετε να πείτε γι’ αυτό;
Αναφέρεστε στο έγγραφο της ευρωπαϊκής επιτροπής για τα Χριστούγεννα. Αυτό είναι ένας αναχρονισμός. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας πολλές δικτατορίες προσπάθησαν να το κάνουν. Ας ανατρέξουμε στον Ναπολέοντα, το ναζισμό, τον κομουνισμό. Είναι η μόδα ενός ξεπερασμένου λαϊκισμού που δεν λειτούργησε κατά την διάρκεια της ιστορίας. Αυτό όμως με κάνει να σκεφτώ ένα πράγμα: μιλώντας για την ΕΕ κρίνω ότι είναι απαραίτητη, πρέπει να δώσει βάρος στα ιδεώδη των ιδρυτών της, ιδεώδη ενότητας, μεγαλείου και να μην λοξοδρομήσει σε ιδεολογικούς αποικισμούς. Αυτό θα μπορεί να διαιρέσει τα κράτη και να διαλύσει την ΕΕ. Η ΕΕ πρέπει να σέβεται την εσωτερική δομή και την ποικιλία κάθε κράτους και να η θέλει να τα τυποποιήσει. Πιστεύω ότι δεν θα το κάνει, δεν είναι στις προθέσεις της αλλά χρειάζεται προσοχή. Γιατί μερικές φορές κάνουν προτάσεις όπως αυτή και στην συνέχεια νομίζω ότι δεν ξέρουν τι να κάνουν. Κάθε κράτος έχει την ιδιαιτερότητά του αλλά είναι και ανοιχτό στα άλλα κράτη της. Η ΕΕ κυριαρχεί και συγχρόνως το ίδιο κάθε κράτος ξεχωριστά, κυριαρχία των αδελφών σε μια ενότητα που σέβεται την μοναδικότητα κάθε κράτους προσέχοντας να μη γίνει όχημα ιδεολογικού αποικισμού. Αυτό είναι αναχρονισμός.
Κατά την ομιλία σας στο προεδρικό μέγαρο στην Αθήνα, ποια χώρα σκεφτόσασταν όταν λέγατε για απόσυρση της δημοκρατίας σε όλο τον κόσμο; Τι θα λέγατε στους ακροδεξιούς ηγέτες και ψηφοφόρους σε όλη την Ευρώπη που αυτοαποκαλούνται χριστιανοί ενώ προωθούν αντιδημοκρατικές αξίες και πολιτικές;(Ηλιάνα ΜΑΓΚΡΑ, Καθημερινή)
Η δημοκρατία είναι ένας θησαυρός πολιτισμού που πρέπει να διαφυλαχτεί όχι μόνο από μια ανώτερη οντότητα αλλά μεταξύ των κρατών . Να διαφυλαχτεί η δημοκρατία των άλλων. Βλέπω δύο κινδύνους ενάντια στη δημοκρατία. Ένας, του λαϊκισμού που αρχίζει να δείχνει τα νύχια του. Σκέφτομαι ένα μεγάλο λαϊκισμό του 20ου αιώνα, το ναζισμό που όπως έλεγε υπερασπιζόταν τις εθνικές αξίες, κατάφερε να εξαφανίσει τη δημοκρατία ακόμα και με το θάνατο ανθρώπων για να γίνει μια δικτατορία βίαιη. Με ρώτησες για τις κυβερνήσεις της δεξιάς. Προσέξτε οι κυβερνήσεις και δεν λέω τις δεξιάς ή της αριστεράς αυτό είναι άλλο πράγμα, δεν πρέπει να γλιστράνε στα μονοπάτια του λαϊκισμού και δεν έχουν καμία σχέση με τις λαϊκές κυβερνήσεις που είναι η έκφραση των ελεύθερων λαών. Λαών που εκφράζουν και διατηρούν την ταυτότητά τους, τις παραδόσεις τους, , τις αξίες τους, τις τέχνες τους. Ο λαϊκισμός είναι άλλο πράγμα. Από την άλλη πλευρά, η δημοκρατία εξασθενεί όταν θυσιάζονται οι εθνικές αξίες για μια «αυτοκρατορία» μέσα σε εισαγωγικά, ένα είδος υπερεθνικής κυβέρνησης. Είναι κάτι που πρέπει να μας βάλει σε σκέψη. Το να πέσουμε στο λαϊκισμό στην πραγματικότητα είναι η δικτατορία του εμείς και όχι οι άλλοι σκεφτείτε τι γινόταν με το ναζισμό αλλά και από την άλλη να μην πνίξουμε την ταυτότητά μας σε μια διεθνή κυβέρνηση.Σχετικά με αυτό υπάρχει ένα μυθιστόρημα του 1903 – θα πείτε αυτός ο Πάπας έχει ξεπερασμένα γούστα στη λογοτεχνία – του Άγγλου συγγραφέα Benson με τίτλο “The lord of the earth” ή The lord of the world” που ονειρεύεται το μέλλον σε μια διεθνή κυβέρνηση που λαμβάνει οικονομικά και πολιτικά μέτρα για όλα τα κράτη και εξηγεί ότι με αυτόν τον τρόπο διακυβέρνησης χάνεται η ελευθερία και προσπαθούν μια ομοιομορφία για όλους και αυτό συμβαίνει όταν υπάρχει μια υπερδύναμη που δείχνει τις πολιτισμικές, οικονομικές, κοινωνικές συμπεριφορές στα άλλα κράτη. Με την αποδυνάμωση της δημοκρατίας υπάρχει ο κίνδυνος του λαϊκισμού – δεν είναι η λαϊκή κυβέρνηση που είναι κάτι ωραίο – και ο κίνδυνος αυτών των αναφορών στις διεθνείς δυνάμεις. Αυτά μου έρχονται στο μυαλό, αλλά εγώ δεν είμαι πολιτικός επιστήμονας, εγώ λέω αυτό που νομίζω.
Το μεταναστευτικό αποτελεί κεντρικό θέμα, όχι μόνο στη Μεσόγειο αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη και ειδικότερα στην ανατολική. Τι περιμένετε από τις χώρες αυτής της ζώνης και συγκεκριμένα από τη νέα γερμανική κυβέρνηση; (Manuel SCHWWARZ, DPA)
Στα άτομα που εμποδίζουν τις μεταναστεύσεις ή που κλείνουν τα σύνορα. Τώρα είναι της μόδας να υψώνεις τοίχους, να βάζεις αγκαθωτά πλέγματα έχει γίνει πια συνήθεια για να απαγορευθεί η είσοδος. Το πρώτο πράγμα που θα έλεγα σε έναν πολιτικό αν τον είχα μπροστά μου «σκέψου αν εσύ ήσουν μετανάστης και δεν σε αφήνανε να περάσεις, αν ήσουν εσύ που θα έπρεπε να φύγεις από τη χώρα σου; Και τώρα είσαι εσύ που υψώνεις τοίχους». Αυτό προκαλεί πόνο γιατί όποιος υψώνει τοίχους χάνει την έννοια της ιστορίας, της δικής του ιστορίας και είναι σαν ήταν σκλάβος σε άλλη χώρα. Δεν έχουν ζήσει όλοι μια τέτοια εμπειρία αλλά ένα μεγάλο μέρος την έχει ζήσει ακόμα και από αυτούς που υψώνουν τοίχοι. Είναι σκλάβοι στα δεσμά τους. Θα μπορούσατε να μου πείτε … μα οι κυβερνήσεις έχουν το καθήκον να κυβερνούν και αν καταφθάνει ένα κύμα μεταναστών δεν είναι δυνατόν να κυβερνήσεις. Εγώ θα πω αυτό: κάθε κυβέρνηση πρέπει να πει ειλικρινά πόσους μετανάστες μπορεί να υποδεχτεί, γιατί γνωρίζει τις ικανότητές της. Είναι χρέος τους. Οι πρόσφυγες πρέπει να νιώσουν την υποδοχή, την συνοδεία, την προώθηση και την ενσωμάτωση. Αν μια κυβέρνηση δεν μπορεί να το κάνει πρέπει να αρχίσει διάλογο με άλλες κυβερνήσεις για να ασχοληθούν μαζί τους. Αυτό είναι σημαντικό, η ΕΕ πρέπει να εναρμονίσει τις κυβερνήσεις για το μοίρασμα των προσφύγων. Σκεφτείτε την Κύπρο, την Ελλάδα, την Λαμπεντούζα, τη Σικελία. Καταφθάνουν πρόσφυγες και δεν υπάρχει αρμονία μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών για να τους στείλουν εδώ, εκεί, κλπ. Λείπει μια γενική αρμονία. Η τελευταία λέξη που είπα είναι «ενσωμάτωση». Τους πρόσφυγες πρέπει να τους υποδεχτούμε, να τους συνοδεύσουμε, να τους προωθήσουμε και να τους ενσωματώσουμε. Γιατί αν δεν ενσωματώσεις τον πρόσφυγα αυτός θα γκετοποιηθεί. Το παράδειγμα που με σημάδεψε είναι η τραγωδία στο Ζάβεντεμ. Αυτοί που την προκάλεσαν ήταν Βέλγοι, παιδιά γκετοποιημένων προσφύγων, όχι ενσωματωμένων. Αν δεν ενσωματώσεις τον πρόσφυγα με την εκπαίδευση, την εργασία, την φροντίδα, κινδυνεύεις να βρεις ένα επαναστάτη, κάποιον που κάνει κακό. Δεν είναι εύκολο να υποδεχτείς ένα πρόσφυγα, δεν είναι εύκολο να λύσεις το προσφυγικό ζήτημα. Όπως είναι η κατάσταση στην Ευρώπη σήμερα βάζουμε σε κίνδυνο τον πολιτισμό. Όχι μόνο ναυάγια στη Μεσόγειο αλλά και τον πολιτισμό μας. Γι’ αυτό χρειάζεται οι αντιπρόσωποι των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων να συμφωνήσουν. Για εμένα ένα μοντέλο ενσωμάτωσης ήταν της Σουηδίας που υποδέχτηκε όλους τους λατινοαμερικάνους πρόσφυγες, θύματα των στρατιωτικών δικτατοριών από Αργεντινή, Χιλή, Ουρουγουάη, και Βραζιλία. Τους δέχτηκε και τους ενσωμάτωσε. Σήμερα στην Αθήνα πήγα σε ένα σχολείο. Κοίταξα και είπα στον διερμηνέα ότι εδώ υπάρχει ένα μείγμα πολιτισμών κι εκείνος μου απάντησε: αυτό είναι το μέλλον της Ελλάδας. Η ενσωμάτωση, η ανάπτυξη. Είναι σημαντικό. Ένα άλλο δράμα στο οποίο θέλω να δώσω έμφαση είναι οι πρόσφυγες που πριν έρθουν πέφτουν στα δίχτυα των διακινητών που τους παίρνουν όσα χρήματα έχουν και τους βάζουν σε βάρκες και όταν επαναπροωθηθούν ξανασυμβαίνει το ίδιο. Στο Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες υπάρχουν φιλμ που αποτυπώνουν το τι συμβαίνει στις επαναπροωθήσεις. Γι’ αυτό όταν στέλνω πίσω ένα πρόσφυγα, ακόμα και στην πατρίδα του πρέπει να τον συνοδεύσω, να τον προωθήσω και να τον ενσωματώσω και να μην τον αφήσω στα Λιβυκά παράλια. Αυτό είναι απάνθρωπο. Αν θέλετε περισσότερες πληροφορίες ανατρέξτε στο Συμβούλιο των Προσφύγων που έχει αυτά τα φιλμ. Υπάρχει ένα βίντεο της Open Arms που είναι λίγο ρομαντικό αλλά δείχνει την πραγματικότητα όσων πνίγονται. Είναι κάτι που προκαλεί πόνο και βάζουμε σε κίνδυνο τον πολιτισμό.
Γιατί αποδεχτήκατε τόσο γρήγορα την παραίτηση του Αρχιεπισκόπου Παρισίων Aupetit; Ποιες οι αντιδράσεις σας στην αναγνώριση από τους Γάλλους επισκόπους μιας συστημικής ευθύνης μετά την έκθεση της Ανεξάρτητη Επιτροπή για τη Σεξουαλική Κακοποίηση στην Εκκλησία (CIASE), τι σημασία έχει για την εκκλησία παγκοσμίως; (Cécile CHAMBRAUD, Le Monde)
Ξεκινώ από την δεύτερη ερώτηση και μετά στην πρώτη. Όταν γίνονται αυτού του είδους οι αναφορές πρέπει να δίνεται πολύ προσοχή στην απόδοση τους σύμφωνα με την κάθε εποχή, την χρονολογική σειρά. Όταν γνωστοποιηθεί το πρόβλημα μετά από 70 χρόνια υπάρχει ο κίνδυνος μπερδέματος. Γι’ αυτό θα ήθελα να πω αυτό σαν αρχή: μια ιστορική κατάσταση ερμηνεύεται σύμφωνα με την εποχή της και όχι στην παρούσα. Για παράδειγμα το φαινόμενο των σκλάβων, εμείς λέμε ότι είναι απάνθρωπο. Οι κακοποιήσεις εδώ και 100 ή 70 χρόνια λέμε ότι είναι κτηνωδία μα ο τρόπος που το ζούσανε τότε δεν είναι ο ίδιος με σήμερα. Για παράδειγμα η κακοποίηση στην Εκκλησία καλυπτόταν. Η προσπάθεια να καλύψουν είναι δυστυχώς ο τρόπος που χρησιμοποιείται ακόμα μέσα στις οικογένειες, στη γειτονιά. Και εμείς σήμερα λέμε όχι, αυτό δεν πάει άλλο πρέπει να το αποκαλύπτουμε. Αλλά πάντα να μελετώνται με την ερμηνευτική της κάθε εποχής και της δικής μας. Αυτό είναι το πρώτο πράγμα. Για παράδειγμα η μελέτη του Πανεπιστημίου της Ινδιανάπολης σταμάτησε γιατί δεν μπορούσε να δοθεί εξήγηση έληξε λόγω αδυναμίας της απόδοσης. Ορισμένα πράγματα ήταν αληθινά άλλα όχι. Μπερδευόντουσαν οι εποχές. Το να ξεχωρίζουμε βοηθάει. Όσον αφορά το report και τα σχόλια των Γάλλων επισκόπων , τα έχω ακούσει αλλά δεν το έχω διαβάσει και δεν μπορώ να απαντήσω. Σύντομα οι Γάλλοι επίσκοποι θα έρθουν στη Ρώμη και θα τους ζητήσω να μου εξηγήσουν την κατάσταση που δεν πάει άλλο.
Στην πρώτη ερώτηση για τον Aupetit αναρωτιέμαι… μα τι έκανε ο Aupetit το τόσο σοβαρό για να δώσει την παραίτησή του. Τι έκανε;
Απευθύνεται στους δημοσιογράφους: Ας απαντήσει κάποιος…
Δημοσιογράφος: Δεν ξέρω…
Απευθύνεται στους δημοσιογράφους: Αν δεν ξέρουμε την κατηγορία δεν μπορούμε να καταδικάσουμε. Ποια ήταν η κατηγορία; Ποιος ξέρει; Είναι άσχημο ε;
Δημοσιογράφος: Πρόβλημα διακυβέρνησης ή κάτι άλλο; Δεν ξέρουμε.
Πριν απαντήσω θα έλεγα … ερευνήστε το γιατί είναι δύσκολο να πούμε «καταδικάστηκε». Ποιος τον καταδίκασε; Η κοινή γνώμη; Τα κουτσομπολιά; Μα τι έκανε; Δεν ξέρουμε αν έκανε κάτι. Αν ξέρετε γιατί πείτε το. Αλλιώς δεν μπορώ να απαντήσω. Κι εσείς ξέρετε γιατί υπήρξε ένα λάθος ενάντια στην 6η εντολή αλλά όχι ολοκληρωτικό. Αθώα χάδια, μασάζ στην γραμματέα του. Αυτή είναι η καταδίκη. Αυτό είναι αμαρτία αλλά οι αμαρτίες της σάρκας δεν είναι από τις πιο κολάσιμες. Οι πιο σοβαρές είναι όσες έχουν πιο…. μεγαλοπρέπεια θα έλεγα: υπερηφάνεια, μίσος. Αυτές είναι οι πιο σοβαρές. Έτσι λοιπόν ο Aupetit είναι αμαρτωλός. Κι εγώ επίσης. Δεν ξέρω, ίσως κι εσείς να αισθάνεστε αμαρτωλοί. Όπως ήταν και ο Πέτρος. Ο επίσκοπος πάνω στον οποίο ο Χριστός οικοδόμησε την Εκκλησία. Πως η κοινότητα εκείνης της εποχής είχε δεχτεί έναν αμαρτωλό επίσκοπο; Και ήταν αμαρτίες με μεγαλοπρέπεια όπως το να απαρνηθεί τον Χριστό. Αλλά ήταν μια Εκκλησία νορμάλ, συνηθισμένη να είναι πάντα αμαρτωλή. Είναι μια ταπεινή Εκκλησία. Φαίνεται ότι η Εκκλησία μας δεν είναι συνηθισμένη να έχει έναν αμαρτωλό επίσκοπο. Συνήθως λέει ότι ο επίσκοπος μου είναι ένας άγιος άνθρωπος. Όχι. Αυτό θυμίζει κοκκινοσκουφίτσα. Όλοι είμαστε αμαρτωλοί. Όταν όμως φουντώνει το κουτσομπολιό καταστρέφει την φήμη ενός ατόμου. Αυτό το άτομο δεν θα μπορέσει να κυβερνήσει γιατί έχασε την φήμη του όχι εξαιτίας της αμαρτίας του, που είναι όπως αυτή του Πέτρου, όπως η δικιά μου, όπως η δικιά σας. Είναι αμαρτία. Σε ένα άτομο που του αφαίρεσαν δημόσια τη φήμη του δεν μπορεί να κυβερνήσει. Αυτό δεν είναι δικαιοσύνη. Γι’ αυτό κι εγώ δέχτηκα την παραίτηση του Aupetit όχι στο βωμό της αλήθειας αλλά της υποκρισίας. Αυτό θέλω να πω.
Έχετε πει σημαντικά πράγματα για την κοινωνία και την επανένωση με τις ορθόδοξες εκκλησίες. Θα συναντήσετε τον Κύριλλο; Ποια είναι τα κοινά σχέδια με την ρωσική εκκλησία και τι δυσκολίες αντιμετωπίζεται σε αυτή την κοινή πορεία; (Vera SHCHERBAKOVA, Itar-Tass)
Ευχαριστώ είναι μια ωραία ερώτηση. Δεν απέχει πολύ η συνάντηση με τον Πατριάρχη Κύριλλο. Αν δεν κάνω λάθος την ερχόμενη εβδομάδα έρχεται ο Ιλαρίων για να συζητήσουμε μια πιθανή συνάντηση γιατί ο Πατριάρχης νομίζω ότι θα ταξιδέψει στην Φινλανδία. Εγώ είμαι πάντα διαθέσιμος να πάω στη Μόσχα για να μιλήσω με έναν αδελφό, χωρίς πρωτόκολλα. Πριν απ’ όλα τα πρωτόκολλα ο αδελφός είναι ένας αδελφός ( η αδελφική σχέση επισκιάζει κάθε πρωτόκολλο) κι εγώ με τους ορθόδοξους Κύριλλο, Χρυσόστομο και Ιερώνυμο είμαι αδελφός και λέμε τα πράγματα όπως έχουν χωρίς περιστροφές. Τα λέμε όπως έχουν, σαν αδέλφια. Είναι ωραίο να βλέπεις αδέλφια να λογομαχούν γιατί ανήκουν στην ίδια μητέρα, την μητέρα Εκκλησία αλλά είναι λίγο χωρισμένοι. Άλλοι για κληρονομιές, άλλοι για ιστορικά θέματα, αλλά πρέπει να συνεργαστούμε και να προχωρήσουμε μαζί με ενότητα για την ενότητα. Είμαι υποχρεωμένος στον Ιερώνυμο, τον Χρυσόστομο, σε όλους τους πατριάρχες που είναι διαθέσιμοι να προχωρήσουμε μαζί. Σχετικά με την ενότητα, ο μεγάλος θεολόγος Ζιζιούλας, ειδικός στην εσχατολογία, είχε πει αστειευόμενος ότι την ενότητα θα την καταφέρουμε στο έσχατων. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να μείνουμε στάσιμοι περιμένοντας να συμφωνήσουν οι θεολόγοι. Ο Αθηναγόρας είχε πει στον Παύλο τον 6ο να βάλουμε μαζί όλους του θεολόγους σε ένα νησί κι εμείς να πάμε αλλού. Αυτό για να γελάσουμε. Μας κάνει όμως καλό όταν οι θεολόγοι συνεχίζουν να μελετούν, μας βοηθάει να καταλάβουμε την ενότητα. Όσο αυτοί μελετούν εμείς πρέπει να προχωράμε μαζί. Με ποιο τρόπο; Με την προσευχή και έργα φιλανθρωπίας. Εγώ σκέφτομαι την Ελβετία όπου η λουθηρανική και η καθολική Κάριτας δουλεύουν μαζί. Προσεύχονται και δουλεύουν μαζί. Αυτό μπορούμε να το κάνουμε. Τα άλλα ας τα αφήσουμε στους θεολόγους, εφόσον δεν είμαστε ειδικοί. Αλλά ας κάνουμε αυτό. Η ενότητα αρχίζει σήμερα.
Μετάφραση: Στανίσλαος Στουραΐτης
