15ο Διαχριστιανικό Συμπόσιο Ασίζη 28 – 30 Αυγούστου 2018
Το Φραγκισκανικό Ινστιτούτο Πνευματικότητας του Ποντιφικικού Πανεπιστημίου «Antonianum» της Ρώμης και το Τμήμα Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης συνδιοργάνωσαν το 15ο κατά σειρά Διαχριστιανικό Συμπόσιο στις 28, 29 και 30 Αυγούστου 2018 στην Ασίζη (στην εστία των Πατέρων Καπουκίνων, Domus Laetitiae) της Ιταλίας. Η επιστημονική αυτή συνάντηση που πραγματοποιείται ανά διετία εναλλάξ στην Ιταλία και την Ελλάδα και φέτος είχε ως θέμα της «Η πνευματικότητα ως πρόκληση για τον σημερινό κόσμο». Η προσπάθεια αυτή αποτελεί για τη χώρα μας μία μοναδική επιστημονική και οικουμενική προσπάθεια που αντέχει ως θεσμός τα τελευταία 27 χρόνια.
Το Συμπόσιο ξεκίνησε με τη Θεία Λειτουργία πάνω στον τάφο του Αγίου Φραγκίσκου, στην οποία προέστη ο Αρχιεπίσκοπος π. Ιωάννης Σπιτέρης και στην οποία έλαβαν μέρος όλοι οι σύνεδροι καθολικοί και ορθόδοξοι. Στην συνέχεια έγινε η ξενάγηση στη Βασιλική του Αγίου. Ακολούθως κηρύχτηκε η έναρξη των εργασιών του Συμποσίου το οποίο χαιρέτισαν τόσο η Α.Α. ο Πάπας Φραγκίσκος, όσο και η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος.
Χαιρετισμός του Πάπα Φραγκίσκου στο ΙΕ΄ Διαχριστιανικό Συμπόσιο της Ασίζης
«Προς τον σεβαστό αδελφό
Καρδινάλιο Kurt Koch
Πρόεδρο του Ποντιφικικού Συμβουλίου για την Προώθηση της Ενότητας των Χριστιανών
Με χαρά πληροφορήθηκα ότι συνεχίζεται η θεάρεστη πρωτοβουλία της σύγκλησης των Συμποσίων, που διοργανώνουν το Φραγκισκανικό Ινστιτούτο Πνευματικότητας του Ποντιφικικού Πανεπιστημίου Antonianum και το Τμήμα Θεολογίας της ορθόδοξης Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με σκοπό την καλλιέργεια αδελφικών σχέσεων φιλίας και μελέτης μεταξύ καθολικών και ορθοδόξων.
Γι’ αυτό επιθυμώ να απευθύνω τους εγκάρδιους χαιρετισμούς μου στους διοργανωτές, στους εισηγητές και σε όλους τους συμμετέχοντες στο ΙΕ’ Διαχριστιανικό Συμπόσιο, που φέτος θα λάβει χώρα μεταξύ 28 και 30 Αυγούστου 2018 στην Ασίζη, με θέμα «Η πνευματικότητα ως πρόκληση για τον σύγχρονο κόσμο». Το συγκεκριμένο ζήτημα άπτεται κατ’ εξοχήν της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, που χαρακτηρίζεται από την εκκοσμίκευση και τον θρησκευτικό φανατισμό. Αν οι γυναίκες και οι άνδρες κάθε ηλικίας δεν βρουν στην Εκκλησία την απάντηση στη δίψα τους για τον Θεό, αν δεν βρουν «μια πνευματικότητα ικανή να τους θεραπεύει, να τους απελευθερώνει, να τους γεμίζει ζωή και ειρήνη και ταυτόχρονα να τους απευθύνει μια πρόσκληση για αλληλέγγυα κοινωνία και ιεραποστολική γονιμότητα, θα καταλήξουν να εξαπατηθούν από προτάσεις που δεν ανθρωποποιούν ούτε δοξολογούν τον Θεό» (Αποστολική Παραίνεση, H χαρά του Ευαγγελίου, 89). Η θεοκεντρικότητα και η αγάπη για τον πλησίον, κυρίως τον ενδεέστερο, είναι οι άξονες μιας αυθεντικής πνευματικότητας, την οποία οι χριστιανοί της Ανατολής και της Δύσης καλούνται να μαρτυρήσουν με ταπείνωση και παρρησία στον σημερινό κόσμο. Σε αυτή την αποστολή μας φωτίζει και μας στηρίζει το θαυμαστό παράδειγμα τόσων αγίων, οι οποίοι έχοντας αποδεχθεί με πίστη το μήνυμα του Ιησού Χριστού, ενσάρκωσαν αξίες άγνωστες στην κοσμική λογική.
Εμπιστευόμενος τις εργασίες του Συμποσίου στη μεσιτεία των Αγίων Φραγκίσκου και Κλάρας της Ασίζης, σας μνημονεύω στην προσευχή μου και σας στέλνω από τα βάθη της καρδιάς μου την Αποστολική Ευλογία».
Φραγκίσκος
Επίσκοπος Ρώμης
Βατικανό, 25 Ιουλίου 2018.
Ο χαιρετισμός του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου στο 15ο Διαχριστιανικό Συμπόσιο που διεξάγεται στην Ασίζη
«Τω Ελλογιμωτάτω κυρίω Παναγιώτη Σκαλτσή, Καθηγητή και Προέδρω του Τμήματος Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τέκνω της ημών Μετριότητος εν Κυρίω άγαπητω, χάριν και ειρήνην παρά Θεού.
Ασμένως πληροφορηθέντες εκ της από 23ης τρέχοντος μηνός επιστολής της υμετέρας αγαπητης Ελλογιμότητος περί της διοργανώσεως εν Ασσίζη, μεταξύ 28ης και 30ηςΑύγουστου 2018, υπό του υμετέρου Τμήματος Θεολογίας και του Institute Francescano di Spiritualità του Πανεπιστημίου Antonianum της Ρώμης του ΙΕ΄ Διαχριστιανικού Επιστημονικού Συμποσίου με θέμα «Η πνευματικότητα ως πρόκληση για τον σύγχρονο κόσμο», ευχαρίστως αποστέλλομεν υμίν τον παρόντα Πατριαρχικόν χαιρετισμόν, δια να αναγνωσθή κατά την έναρξιν των εργασιών της σημαντικής αύτης διαχριστιανικής θεολογικής συναντήσεως.
Ευρέως ηχοί σήμερον εις τας εκκοσμικευμένας κοινωνίας ο λόγος περί «πνευματικότητος». Ο όρος παραπέμπει εις το ενδιαφέρον και την ενασχόλησιν με θέματα «πνευματικής» νοηματοδοτηςεως της ζωής, εις την προσπάθειαν διαφυγής από τον εγκλωβισμόν εις τον καταναλωτισμόν, εις μεταφυσικάς αναζητήσεις, μυστικιστικάς εμπειρίας και άλλα. Παρατηρείται, όμως, ότι η πνευματικότης αύτη συχνάκις καταλήγει εις «κατάψυξιν της αγάπης», εις μίαν κλειστήν και άκαρπον εσωτερικότητα, αδιάφορον διά την κοινωνικήν διάστασιν της ανθρωπίνης ζωής. Εμφωλεύει η τάσις διασπάσεως της ζωής εις πνευματικήν και κοσμικήν και υποτιμήσεως της ιστορικής πραγματικότητος. Επίσης, η εμπειρία της «άλλης διαστάσεως», μάλλον ενισχύει τον ανθρωπομονισμόν και την αυτοσωτηρικήν στάσιν, καθώς και την αίσθησιν ότι η ανθρωπίνη ψυχή δεν είναι απλώς χώρος βιώσεως, αλλά τόπος γεννήσεως του «πνεύματος».
Ενώπιον τοιούτων τάσεων και συναφών συγχύσεων, η χριστιανική θεολογία καλείται να αποκαλύψη το αληθές νόημα της πνευματικής ζωής επί της βάσεως της βιβλικής και πατερικής θεωρήσεως αύτης. Ο πιστός είναι και καλείται «πνευματικός άνθρωπος» ως μέλος της Εκκλησίας, της «κοινωνίας θεώσεως». Είμεθα πνευματικοί «από της του Πνεύματος ενεργείας», κατά τον Χρυσορρήμονα, ως μέτοχοι της Χάριτος του Τριαδικού Θεού. Χριστιανική πνευματικότης είναι η εν ελευθέρα καταφάσει και αποφάσει αποδοχή του δωρήματος της εν Χριστώ ανακαινίσεως και η δυναμική πορεία εν καινότητι ζωής. Η ου ζητούσα τα εαυτής αγάπη, η πληρότης της καινής και κοινής ελευθερίας, είναι, κατά τον θεορρήμονα Παύλον, ο πρώτος «καρπός του πνεύματος» (πρβλ. Γαλ. ε΄, 22).
Την αυθεντικότητα της πνευματικότητος ενσαρκώνει ο χριστιανικός μοναχισμός, ο οποίος, καθ’ όλην την ιστορικήν πορείαν της Εκκλησίας, απετέλεσε κεντρικόν παράγοντα της ζωής αύτης. Δεν είναι τυχαίον το γεγονός, ότι και σήμερον, εις την εποχήν της εκκοσμικεύσεως, αι ιεραί μοναί αποτελούν πόλον έλξεως, τόπον παραμυθίας και πηγήν ελπίδος δι’ αναριθμήτους ανθρώπους. Αποτελούν επίσης, ως ορθώς παρετηρήθη, και «γέφυραν» μεταξύ Ανατολικού και Δυτικού Χριστιανισμού, εφόσον διασώζεται, ένθεν και ένθεν, το αρχέγονον ασκητικόν και εσχατολογικόν πνεύμα, η εξ ελευθερίας και εν ελευθερία ολική αφιέρωσις εις τον Χριστον, η απροϋπόθετος θυσία του «έχειν» και του «είναι» ημών εν ονόματι του αληθεύειν εν αγάπη, η παραίτησις από το «ατομικόν δικαίωμα» υπέρ των «δικαιωμάτων» του Θεού.
Η αληθής θετική πρόκλησις δια τον σύγχρονον άνθρωπον δεν είναι κατά ταύτα η «πνευματικότης», αλλά η «αγιοπνευματικότης», εν τη οποία «αγάπη Θεού και αδελφών αγάπη, αχώριστα» (Ιωάννης Χρυσόστομος). Όντως, ως ελέχθη προσφυώς και υπό συγχρόνου διαπρεπούς ορθοδόξου θεολόγου, «η φιλοθεΐα και η φιλανθρωπία ανακεφαλαιώνουν και συνοψίζουν όλα τα γνωρίσματα της ορθοδόξου πνευματικότητος». Η γνησία πνευματικότης τροφοδοτείται εκ της θεανθρωπίνης πληρότητος και της εσχαχτολογικής υφής της εκκλησιαστικής ζωής, ως δόγματος, λατρείας, κανονικής λειτουργίας, ασκήσεως, μεταμορφώσεως του κόσμου, διακονίας του ανθρώπου και προγεύσεως των αφάτων αγαθών της Βασιλείας του Θεού.
Με αυτάς τας σκέψεις, επευλογούμεν το παρόν επιστημονικόν Συμπόσιον, ευχόμενοι δε σοφάς εισηγήσεις και καρποφόρους συζητήσεις, επικαλούμεθα επί πάντας τους συνέδρους τον φωτισμόν του Παρακλήτου, του Πνεύματος της σοφίας και της συνέσεως».
Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των Συμποσίων, όπως υπήρξε ανέκαθεν επιθυμία των διοργανωτών, είναι να μην αντιμετωπίζουν ακραιφνώς θεολογικά ζητήματα που διχάζουν – συνήθως – τις δύο χριστιανικές Εκκλησίες, αλλά να αναφέρονται και να προσεγγίζουν θέματα της πνευματικής ζωής, όπως αυτά αναπτύσσονται τόσο στην παράδοση του ανατολικού όσο και του δυτικού χριστιανισμού. Με αυτόν τον τρόπο προσεγγίζεται η κοινή ευαγγελική προέλευση, αλλά και τα στοιχεία που δεν χωρίζουν, αλλά εμπλουτίζουν τις δύο μεγάλες παραδόσεις της Εκκλησίας μας. Αυτή τη φορά αντιμετωπίστηκε ένα πολύ λεπτό και σύγχρονο θέμα που αφορά όλους τους χριστιανούς: το πώς μπορεί ο χριστιανός να τοποθετηθεί και να αντιδράσει μπροστά στο δραματικό φαινόμενο της εκκοσμίκευσης και αποχριστιανοποίησης του δυτικού κόσμου. Όλο το θέμα αντιμετωπίστηκε, όχι απλώς σαν μία διαπίστωση, αλλά σαν μία πρόσκληση και πρόκληση της αυθεντικής ευαγγελικής ζωής σε έναν κόσμο που αν δεν πολεμά, τουλάχιστον περιφρονεί ταευαγγελικά διδάγματα. Πρόκειται για ένα σοβαρό διακύβευμα, από τη στιγμή που ο πραγματικός χριστιανισμός έχει μετατραπεί σε μειονότητα σε αυτόν τον κόσμο, καθώς όπως ειπώθηκε και στο Συμπόσιο «δεν είναι τοποθετημένος ενάντια στον Θεό, αλλά είναι χωρίς Θεό».
Αφού ολοκληρώθηκαν οι χαιρετισμοί, ο Αρχιεπίσκοπος π. Ιωάννης Σπιτέρης πραγματοποίησε την πρώτη εισαγωγική ομιλία με θέμα «οι χριστιανοί σε έναν εκκοσμικευμένο κόσμο». Εκεί αναφέρθηκε και στον λόγο που επελέγη ξανά η Ασίζη για να το φιλοξενήσει. «Βρισκόμαστε στην πόλη του Αγίου Φραγκίσκου, στην Ασίζη. Στην ιστορία της Εκκλησίας ο Φτωχούλης του Θεού, αντιπροσωπεύει, ίσως, το πιο λαμπρό παράδειγμα μιας αληθινής μεταρρύθμισης της Εκκλησίας, σε καιρούς ακόμη πιο δύσκολους από τους δικούς μας, την οποίαν ανέλαβε ένας άνθρωπος που θεωρούσε τον εαυτό του «αμαθή και αγράμματο». Περισσότερο από τα λόγια, ο άνθρωπος αυτός, κατάφερε με το παράδειγμά του και τη μαρτυρία του να στηρίξει την παρακμάζουσα Εκκλησία σύμφωνα με το όνειρο του Πάπα Ιννοκέντιου του 3ου (Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτό το συμβολικό όνειρο, στις τοιχογραφίες του Giotto στην Ανώτερη Βασιλική). Εξάλλου αυτό ήταν η πρόσκληση του Εσταυρωμένου του Αγίου Δαμιανού όταν του αποκάλυψε: «Φραγκίσκο, – του λέει καλώντας τον με το όνομά του – πήγαινε, αποκατάστησε τον οίκο μου, καθώς βλέπεις, είναι όλος κατεστραμμένος».
Στο Συμπόσιο αναφέρθηκαν εκτενώς σε τέτοια παραδείγματα πρόκλησης και περιέγραψαν γλαφυρά αρκετές ζωές «δια Χριστόν σαλών», τόσο του παρελθόντος όσο και σύγχρονες, αναφερόμενοι στη μοναστική ζωή ως πρόκληση για την σημερινή εποχή και για τον σύγχρονο άνθρωπο.
Μεταξύ των εισηγητών ο Καθηγητής Μιλτιάδης Κωνσταντίνου αναφέρθηκε στο θέμα «Εκκλησία και κόσμος. Οι ετερόκλητες όψεις ενός αναπόφευκτου διαλόγου», ο κ. Μόσχος Γκουτζιούδης «Οι τρεις πειρασμοί του Χριστού και της εποχής μας», ο Καθηγητής Παναγιώτης Υφαντής «Δια Χριστόν σαλότητα και εξουσία. Η περίπτωση του αγίου Νικολάου του προσκυνητή», ο π. Stefano Cavalli αναφέρθηκε στο «ότι το μωρόν του Θεού σοφώτερον των ανθρώπων εστί. (Α’ Κορ. 1,25) Ο λόγος του Θεού ως πρόσκληση για μια εποικοδομητική αναμέτρηση με τον κόσμο», ο π. Guglielmo Spirito «ο Άγιος Νικόλαος ο Κύριε Ελέησον, μάρτυρας της καρδιακής προσευχής», ο π. Massimo Pampaloni «Οι δια Χριστόν σαλοί στη Δύση: ο Bartolomeo da Petroio τουπίκλην Brandano», ο Alceo Grazioli «ο φραγκισκανισμός ως πρόκληση», ο Αρχιεπίσκοπος Paolo Martnelli «η μοναστική ζωή ως πρόκληση χθες και σήμερα», ο Καθηγητής Cesare Alzati διερεύνησε το «ποια πνευματικότητα αντιτίθεται στους σύγχρονους φονταμενταλισμούς», η κα. Ελένη Οικονόμου αναφέρθηκε στη «Γερτρούδη, η πολωνή πριγκίπισσα στην ορθόδοξη Ρους. Μία πρώιμη εκδοχή οικουμενικής ευαισθησίας», η κα. Άννα Κόλτσιου «η μεταστροφή ως πνευματική κληρονομιά και σύγχρονο αίτημα», ο κ. Π. Παναγιωτόπουλος «μιλώντας για τη νηστεία σήμερα. Η μαρτυρία της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου» και ο κ. Νίκος Μαγγιώρος για την «Ορθόδοξη πνευματικότητα και δημόσιος χώρος».
Κατά την τελευταία ημέρα διεξαγωγής του 15ου Διαχριστιανικού Συμποσίου τελέστηκε για πρώτη φορά Ορθόδοξη λειτουργία στον τάφο του Αγίου Φραγκίσκου. Το ιστορικό αυτό γεγονός έλαβε χώρα το πρωί της Πέμπτης 30 Αυγούστου 2018. Στη λειτουργία έψαλαν φοιτητές και καθηγητές του Τμήματος Θεολογίας του Α.Π.Θ., ενώ είχαν την ευκαιρία να την παρακολουθήσουν και αρκετοί επισκέπτες της Ασίζης. Στο περιθώριο του Συμποσίου οι σύνεδροι είχαν την ευκαιρία να επισκεφθούν σημαντικά μνημεία της ιστορικής πόλης, αλλά και να θαυμάσουν στη βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου τη ζωή και το έργο του Φραγκίσκου, όπως το αποτύπωσαν μερικοί από τους σημαντικότερους ζωγράφους της πρώιμης Αναγέννησης, όπως ο Τζιόττο και ο Τσιμαμπούε. Συγκλονιστική υπήρξε επίσης η επίσκεψη που πραγματοποιήθηκε στις έγκλειστες Κλαρίσσες μοναχές, στο πρώτο μοναστήρι που ίδρυσε η Αγία Κλάρα, όπου μία νεαρή μοναχή μίλησε στους συνέδρους για την μοναχική τους εμπειρία και την μαρτυρία που δίνουν με τη ζωή και την προσευχή τους, μέσα στο σύγχρονο περιβάλλον που ζουν.
Το συνέδριο ολοκληρώθηκε το μεσημέρι της ίδιας ημέρας με μεγάλη επιτυχία και το ραντεβού της επόμενης συνάντησης ορίστηκε το 2020 στη Θεσσαλονίκη.
Ακολουθεί η εισήγηση του Αρχιεπισκόπου π. Ιωάννη Σπιτέρη:
Χριστιανοί στον σύγχρονο «εκκοσμικευμένο» κόσμο
Σεβ.τος Ιωάννης Σπιτέρης,
Αρχιεπίσκοπος Κερκύρας και Αποστολικός Βικάριος Θεσσαλονίκης
Το φετινό συμπόσιο φέρει τον τίτλο: «Η πνευματικότητα ως πρόκληση για τον σημερινό κόσμο», αν και θα έπρεπε να προσθέσουμε: για τον σημερινό «εκκοσμικευμένο» κόσμο. Με αυτό τον τίτλο οι διοργανωτές θέλησαν να επιστρέψουν στο πνεύμα που αρχικά είχε εμπνεύσει αυτές τις συναντήσεις μας, οι οποίες πραγματεύονταν με αμεσότερο τρόπο θέματα πνευματικότητας.
Το 1997, πριν από είκοσι περίπου χρόνια, το Συμπόσιό μας είχε διεξαχθεί ακριβώς εδώ, στην Ασίζη και είχε ως θέμα: «Αγιότητα και παρουσία του Πνεύματος». Η θεματική των δύο συμποσίων φαίνεται ίδια ή τουλάχιστον όμοια. Ωστόσο αν και το θέμα φαίνεται όμοιο, στην πραγματικότητα το σημερινό συμπόσιο αντιμετωπίζει την αγιότητα ή την πνευματικότητα με τρόπο διαφορετικό. Το Συμπόσιο του 1997 αποσκοπούσε σε μια μάλλον αποστασιοποιημένη ή ουδέτερη προσέγγιση των επιμέρους θεμάτων, σε αντίθεση με το σημερινό, όπου οι εισηγήσεις έχοντας ένα ύφος και ένα χαρακτήρα θα λέγαμε πιο επιθετικό και πιο προκλητικό επιχειρούν μια διαφορετική πραγμάτευση, με στόχο να αναζητηθούν συγκεκριμένες λύσεις για το σήμερα.
Είκοσι χρόνια ήταν αρκετά για να αλλάξουν πολλά πράγματα στην κοινωνία μας και συνεπώς και στις δικές μας μεγάλες Εκκλησίες και στον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε ή δεν βιώνουμε καθόλου τη χριστιανική μας κλήση. Είναι πολλοί οι κοινωνικοί, ιστορικοί αλλά και θρησκευτικοί παράγοντες που έχουν προκαλέσει σύγχυση και ανατροπές την κοινωνία μας κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Και οι παράγοντες αυτοί είναι γνωστοί σε όλους, αλλά αξίζει τον κόπο να υπενθυμίσουμε μερικούς από αυτούς, για να αναρωτηθούμε στη συνέχεια, ποια θα έπρεπε να ήταν σήμερα η αντίδρασή μας ως χριστιανών .
Τα κατά παράδοσιν χριστιανικά κράτη γίνονται ολοένα και περισσότερο κοσμικά, εγκαταλείποντας μακραίωνες χριστιανικές παραδόσεις. Αυτό αποδεικνύει με ενάργεια, μεταξύ άλλων, η θέσπιση συγκεκριμένων νόμων, οι οποίοι αντιτίθενται στην παραδοσιακή ηθική των Εκκλησιών μας (γάμοι ομοφυλόφιλων, εκτρώσεις, θεωρία περί του φύλου…).
Η οικονομική κρίση που βιώνουμε την τελευταία δεκαετία στις χώρες μας, έχει αποσταθεροποιήσει την κοινωνία μας και τον θεσμό της οικογένειας, πράγμα που αντανακλά στη ζωή της πίστεως και στη θρησκευτική μας πρακτική.
Το τρομοκρατικό χτύπημα στους δίδυμους πύργους της Νέας Υόρκης την 11η Σεπτεμβρίου 2001, δεν προκάλεσε αλλαγές στο επίπεδο της κοινωνίας και της πολιτικής αλλά και της θρησκείας. Η τρομοκρατία Ισλαμικού – τζιχαντιστικού τύπου έχει δημιουργήσει στην κοινωνία μας ένα διάχυτο κλίμα τρόμου και, συνεπώς, εχθρότητας εναντίον του Ισλάμ. Ο αριθμός των θυμάτων των τρομοκρατικών χτυπημάτων αυξάνεται, ιδιαίτερα μετά την εμφάνιση και τον πόλεμο που διεξήγαγε το Ισλαμικό Κράτος (ISIS). Μέσα σε αυτή την κατάσταση ζούμε ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα αυτού του αιώνα, τον διωγμό των χριστιανών εξαιτίας της πίστεώς τους, με χιλιάδες μάρτυρες. Πρόκειται για ένα φαινόμενο ολοένα και διογκούμενο, που κλιμακώνεται, ξεκινώντας από τον πολιτικοκοινωνικό αποκλεισμό για θρησκευτικούς λόγους και φθάνοντας μέχρι τον διωγμό και τη δολοφονία αθώων ανθρώπων. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός ή εξτρεμισμός, προκαλεί ανασφάλεια στο δυτικό κόσμο, αλλά ταυτόχρονα, μέσα σε αυτό το κλίμα, μεταξύ άλλων παραγόντων, αναδύεται και καλλιεργείται και ο φονταμενταλισμός μεταξύ των χριστιανών στο εσωτερικό των παραδοσιακών Εκκλησιών μας.
Κάθε προσπάθεια ανανέωσης μοιάζει όμηρος ορισμένων «φιλοπόλεμων» μειονοτήτων, που εξαπολύουν μια εκτεταμένη προπαγάνδα εκμεταλλευόμενοι κυρίως τις δυνατότητες του διαδικτύου. Όλοι γνωρίζουμε πόσο δυσάρεστα είναι αυτά τα φαινόμενα τόσο στην Ορθόδοξη όσο και στην Καθολική Εκκλησία, εφόσον προκαλούν στους πιστούς μια σκανδαλώδη όψη διαμάχης και διάσπασης μεταξύ των εκκλησιαστικών κοινοτήτων μας. Παρ’ όλα αυτά, το πιο ανησυχητικό φαινόμενο, αναφορικά με τις Εκκλησίες μας, είναι ο αποχριστιανισμός της Ευρώπης. Ήδη, όχι πολύ παλαιά, διάβαζα σε μια ιταλική εφημερίδα την περιγραφή μιας πραγματικότητας που αφορούσε στην Ευρώπη.
Μολονότι οι δημοσιογράφοι συχνά υπερβάλλουν και δραματοποιούν τις καταστάσεις, προπάντων όταν πρόκειται για την Εκκλησία, η ανάλυση αυτού του δημοσιογράφου είναι ακριβής, ακόμη και αν χαρακτηρίζεται από κάποια δόση απαισιοδοξίας .
Ο δημοσιογράφος αυτός έγραφε: «Είναι σε εξέλιξη μια ασυνήθιστη διαδικασία που εκδηλώνεται κάτω από τα μάτια μας και μέσα στη διάνοιά μας, της οποίας τη σπουδαιότητα δεν συλλαμβάνουμε παρότι είναι πολύ πιο σοβαρή και ριζική από την οικονομική κρίση: ο χριστιανισμός εγκαταλείπει την Ευρώπη. Τρεις παράγοντες ωθούν προς αυτή την κατεύθυνση: Ο πρώτος είναι ο ήδη από αιώνες αποχριστιανισμός της Ευρώπης, που σήμερα επιταχύνεται με γιγαντιαία βήματα. Πρόκειται για μια διαδικασία που δεν αφορά μόνο το θρησκευτικό συναίσθημα, τη συμμετοχή στις θρησκευτικές τελετές και τη θεία Λειτουργία, τη δραματική μείωση των μοναχικών και ιερατικών κλήσεων αλλά και την αίσθηση του «ανήκειν» στον χριστιανικό πολιτισμό καλύπτοντας ένα ευρύτατο φάσμα από τη διανόηση μέχρι το λαϊκό αίσθημα και από τους θεμελιώδεις προσανατολισμούς μέχρι την καθημερινή ζωή. Αυτό που φαινόταν ως φυσικό και κοινωνικά αποδεκτό, εδραιωμένο στις χιλιετίες, στα ήθη και στις καρδιές, καταρρέει με μια εκπληκτική ταχύτητα και κτυπάει κατά πρώτον το πρόσωπο σε σχέση με τη ζωή και το σεξ, τη γέννηση και το θάνατο. Αμέσως κατόπιν καταλύει τη οικογένεια από κάθε άποψη. Και έπειτα, την ηθική, τα ήθη, τη γλώσσα. Βαθύρριζες κοινές πεποιθήσεις που ήταν σε ισχύ προ εικοσαετίας σήμερα μοιάζουν ξένες και προκαλούν αντιδράσεις…
Στον πρώτο κοινωνικό και πολιτιστικό παράγοντα προστέθηκε ένας δεύτερος θεσμικός παράγοντας: Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν εκφράζει μια κοινή ιστορική και στρατηγική, πολιτιστική και πνευματική θεώρηση, αλλά αντιθέτως χαρακτηρίζεται από μια ισχυρή, σαφή και κυρίαρχη τάση χειραφέτησης από κάθε δεσμό με τον χριστιανικό πολιτισμό. Η προπατορική αμαρτία της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποκαλύφθηκε ήδη με την άρνησή της να αναγνωρίσει, όπως εις μάτην ζητούσαν ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο 2ος, ο Πάπας Βενέδικτος, και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, τις χριστιανικές ρίζες της Ευρώπης, μαζί με τον Ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Δυστυχώς, το κοινό νήμα που ύφανε την Ευρώπη, περιορίστηκε στο νόμισμα και στις οικονομικό-πιστωτικές γραμμές, καταργώντας οποιαδήποτε αναφορά στην ενότητα μεταοικονομικής φύσεως, με εξαίρεση έναν διαφωτισμό θεμελιωμένο πάνω στα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Ευρώπη δεν υποκαθιστά την χριστιανική θεώρηση της ζωής με μια άλλη θεώρηση, αλλά με την απώλεια κάθε θεώρησης και με το πρωτείο της απλής ύπαρξης. Απόλυτο δεν είναι αυτό που είμαι, αλλά αυτό που νιώθω ότι είμαι. Αυτό που νιώθω εγώ, τώρα. Και ονομάζει ελευθερία την απελπισμένη προσπάθεια να χαθεί μέσα στο τίποτα.
Ο τρίτος παράγοντας είναι η μαζική πίεση των μεταναστών, στην πλειονότητά τους ισλαμικής θρησκείας, που συνωστίζονται στις ακτές της Μεσογείου. Μόνο το 2015 εισέρευσαν μόνο στην Ευρώπη ένα εκατομμύριο πρόσφυγες… Εκτός από τα προφανή κοινωνικά και πολιτικά τραύματα και τις δυσχέρειες, στο πρόβλημα της υποδοχής και της δημόσιας τάξης, αυτή η εισβολή θα δημιουργήσει μια περαιτέρω αλλοίωση της χριστιανοσύνης στην Ευρώπη. Ασφαλώς, θα συμβεί και το αντίθετο, η μεταστροφή δηλαδή πολλών από αυτούς στον χριστιανισμό, αλλά αυτό θα είναι πιο δύσκολο για τους ανθρώπους που προέρχονται από χώρες με ισχυρή μουσουλμανική παράδοση. Από πλευράς θρησκευτικής, ευαγγελικής και ποιμαντικής, είναι δύσκολο να διατυπώσουμε μια κρίση, προπάντων αν πιστεύουμε στα σχέδια της Θείας Πρόνοιας» .
Ένα γεγονός είναι ωστόσο βέβαιο, κατά τη γνώμη μας: Ο κόσμος φοβάται αυτή τη ροή των μεταναστών και αυτό τον φόβο τον εκμεταλλεύονται τα λαϊκιστικά και ξενοφοβικά κόμματα που το ένα μετά το άλλο αποκτούν προβάδισμα στην γηραιά μας Ήπειρο. Αυτό το τελευταίο φαινόμενο, θέλοντας και μη, αντιπροσωπεύει μια περαιτέρω υποχώρηση εμπρός στο ευαγγελικό ιδεώδες των χριστιανών. Τώρα πια είμαστε αναίσθητοι στη φωνή του Κυρίου: «Ήμουν ξένος και με περιμαζέψατε» (Μτ. 25,35).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο που μας θυμίζει αυτό της «Αποκάλυψης», ένας ιδιαίτερος παράγοντας ζωτικής σημασίας, είναι η αποξένωση των νέων από την Εκκλησία. Όσον αφορά την Καθολική Εκκλησία, αυτή τη στιγμή προετοιμάζεται η Σύνοδος των Επισκόπων που θα πραγματοποιηθεί στη Ρώμη τον Οκτώβριο του 2018, με θέμα: «Οι νέοι, η πίστη και η διάκριση της κλήσεως». Προ ολίγων εβδομάδων, δημοσιεύθηκε το προπαρασκευαστικό κείμενο, το οποίο, σχετικά με την ολοένα και δυσκολότερη σχέση των νέων με την πίστη και με την Εκκλησία, επισημαίνει: «η ομολογιακή δέσμευση και η θρησκευτική πρακτική αποτελούν όλο και περισσότερο χαρακτηριστικά μιας μειονότητας, οι δε νέοι δεν στέκονται “ενάντια” στον Θεό του Ευαγγελίου, αλλά μαθαίνουν να ζουν “χωρίς” Αυτόν και “χωρίς” την Εκκλησία…». Τα τελευταία χρόνια εκπονήθηκαν μελέτες γύρω από τη θρησκευτικότητα των νέων σε ορισμένες χώρες, μεταξύ αυτών και της Ιταλίας, οι οποίες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι όσοι γεννήθηκαν μετά το 1981 συνθέτουν το πιο «απομακρυσμένο» από την εκκλησιαστική οικουμένη τμήμα του πληθυσμού: ορισμένοι μιλούν για την «πιο αποξενωμένη» από την χριστιανική οικουμένη πληθυσμιακή ομάδα, άλλοι φτάνουν στο σημείο να την χαρακτηρίσουν απλώς «μετά-χριστιανική γενιά», ενώ κάποιοι άλλοι αναρωτιούνται αν πρόκειται για μια γενιά δίχως Θεό.
Ενώπιον μιας τόσο ζοφερής κατάστασης, ποια πρέπει να είναι η απάντηση του πιστού; Το Συμπόσιό μας θα προσπαθήσει να δώσει μερικές απαντήσεις βασισμένες σε παραδείγματα χριστιανών που έζησαν σε εποχές ανάλογης κρισιμότητας με τη δική μας. Ας μου επιτραπεί ωστόσο, έστω και αν πρόκειται
για πράγματα γνωστά σε όλους, να θίξω ορισμένες όψεις του ζητήματος που μπορούν να μας βοηθήσουν για μια περαιτέρω συζήτηση και εμβάθυνση.
Πρώτα απ’ όλα, ως χριστιανοί, δεν πρέπει να χάνουμε την ελπίδα μας. Ο χριστιανισμός έχει περάσει περιόδους ακόμη πιο δραματικές και άντεξε μέχρι σήμερα. Από την άλλη πλευρά όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι παλαιές Εκκλησίες μας έχουν μεν ξεπεράσει απίστευτες καταιγίδες, αλλά και έχουν σχεδόν εξαφανιστεί από περιοχές καθοριστικές, στο παρελθόν, για την ιστορία του χριστιανισμού. Ας σκεφτούμε τη Μικρά Ασία, τη Μέση Ανατολή, την Βόρεια Αφρική. Παρ’ όλα αυτά, η Εκκλησία, αυτή καθ’ εαυτή, δεν ανήκει στους ανθρώπους αλλά στον Χριστό: «Οι δυνάμεις του Άδη δεν θα την κατανικήσουν» (Μτ. 16,18). Όλες οι προβλέψεις των ψευδοπροφητών ανά τους αιώνες, που προέβλεπαν ότι ο χριστιανισμός βάδιζε προς εξαφάνιση, διαψεύστηκαν. Ο κίνδυνος είναι μάλλον άλλος, αυτός της αδιαφορίας, του ακραίου εγωισμού και ατομικισμού, η απώλεια της κοινωνικής υπόστασης του ανθρώπου. Ο Βενέδικτος ο 16ος, σε μια ομιλία του, δήλωνε: «Ο “θάνατος του Θεού” που διακήρυξαν κατά τις περασμένες δεκαετίες πολλοί διανοούμενοι, δίνει τη θέση του σε μια στείρα λατρεία του ατόμου. Σε αυτό το πολιτιστικό περιβάλλον, υπάρχει ο κίνδυνος να βουλιάξουμε σε μια πνευματική ατροφία και σε ένα καρδιακό κενό, που ενίοτε οδηγούν σε υποκατάστατα θρησκευτικής δέσμευσης και θολής πνευματικότητας.
Έτσι αναδύεται επιτακτικό το καθήκον μας να αντιδράσουμε απέναντι σε αυτή την εκτροπή μέσω της επαναφοράς των υψηλών αξιών της ύπαρξης, που νοηματοδοτούν τη ζωή και μπορούν να ικανοποιήσουν την ανησυχία της ανθρώπινης καρδιάς που αναζητά την ευτυχία. Τέτοιες αξίες είναι η αξιοπρέπεια και η ελευθερία του ανθρωπίνου προσώπου, η ισότητα όλων των ανθρώπων, το νόημα της ζωής και του θανάτου και αυτό που μας περιμένει μετά το πέρας της επίγειας ύπαρξης» (Ομιλία, 8 Μαρτίου 2008). Και ο Πάπας Φραγκίσκος στην ομιλία του προς την αντιπροσωπεία του Οικουμενικού Πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως, επ’ ευκαιρία της επίσκεψής του για την εορτή των Αγίων προστατών Πέτρου και Παύλου στη Ρώμη το 2018, δήλωνε: «Σε πολλές κοινωνίες που παραδοσιακά αυτοαποκαλούνταν χριστιανικές, δίπλα σε φωτεινά παραδείγματα πιστότητας στον Κύριο Ιησού Χριστό, παρατηρείται ένας σταδιακός παραγκωνισμός της χριστιανικής πίστεως, η οποία δεν επιδρά πλέον στις επιλογές των ατόμων και στις δημόσιες αποφάσεις. Η περιφρόνηση της αξιοπρέπειας του ανθρωπίνου προσώπου, η ειδωλολατρία του χρήματος, η εξάπλωση της βίας, η απολυτοποίηση της επιστήμης και της τεχνολογίας, η αλόγιστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων είναι μόνο ορισμένα από τα σοβαρά σημάδια μιας τραγικής πραγματικότητας, ενώπιον της οποίας δεν μπορούμε να παραιτηθούμε.
Συμμερίζομαι απόλυτα – πρόσθετε ο Πάπας Φραγκίσκος – όσα η Αυτού Παναγιότητα ο Οικουμενικός Πατριάρχης βεβαίωσε στην ομιλία του κατά την πρόσφατη επίσκεψη του στη Ρώμη για να λάβει μέρος στο διεθνές Συνέδριο για τις «Νέες πολιτικές και τρόπους ζωής στην ψηφιακή εποχή»: «Απορρίπτουμε την κυνική φράση “δεν υπάρχει εναλλακτική” (…).Οι Εκκλησίες μας μπορούν να δημιουργήσουν νέες δυνατότητες μεταμόρφωσης για τον κόσμο μας. Πράγματι, η ίδια η Εκκλησία είναι ένα γεγονός μεταμόρφωσης, μοιράσματος, αγάπης και ανοιχτότητας. (…) Στις Εκκλησίες μας βιώνουμε την ευλογημένη βεβαιότητα ότι το μέλλον δεν ανήκει στο “έχειν” αλλά στο “είναι”, όχι στην “πλεονεξία” αλλά στο “μοίρασμα”, όχι στον ατομικισμό και στον εγωισμό, αλλά στην κοινωνία και στην αλληλεγγύη: Δεν ανήκει στη διαίρεση αλλά στην αγάπη» (Πέμπτη, 28 Ιουνίου 2018).
Ένα είναι βέβαιο. Πως δεν ωφελεί να κλεινόμαστε με μια αμυντική στάση υπερασπιζόμενοι τις παραδοσιακές χριστιανικές μας αξίες. Είναι αδιανόητο η Εκκλησία να καταλήξει μια σέκτα που θα αυτοχαρακτηρίζεται τέλεια, αλλά θα παραμένει δραματικά μειοψηφική και ξένη προς τον κόσμο που τον περιβάλλει. Το να αισθανόμαστε ότι είμαστε οι μόνοι τέλειοι, οι μόνοι αγνοί, οι μόνοι κάτοχοι της αλήθειας, ταιριάζει στους γνωστικούς, στους μυημένους, ενώ οι χριστιανοί είναι ένας λαός αμαρτωλών που έχει σωθεί από την ευσπλαχνία του Θεού (1 Κορ. 1, 18- 19).
Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε κανέναν από το δικαίωμα της ύπαρξης. Δικαίωμα να υπάρχουν έχουν και οι άθεοι, αυτοί που σκέπτονται με διαφορετικό τρόπο από εμάς. Έχουν δικαίωμα να υπάρχουν ακόμη και οι διώκτες μας. Η πεποίθηση αυτή θα μας προφυλάξει από το να γίνουμε και εμείς, μέσα στην Εκκλησία μας, φανατικοί και φονταμενταλιστές απέναντι σε εκείνους που έχουν διαφορετική πίστη και σκέψη από τη δική μας.
Συχνά τίθεται το ερώτημα: Η Εκκλησία πρέπει να προσαρμοστεί στον κόσμο για να τον σώσει, ή οφείλει να επανευαγγελίσει τον αποχριστιανοποιημένο κόσμο, όπως έκαναν οι Απόστολοι με τον εθνικό κόσμο της εποχής τους; Οφείλει, όπως έκαναν εκείνοι, να προτείνει ξανά το σωτήριο χριστιανικό μήνυμα, όσο άβολο και αντιλαϊκό κι αν είναι για τον κόσμο του σήμερα;
Τώρα πια είναι κοινός τόπος η άποψη ότι «ο κόσμος σήμερα έχει πολύ μεγαλύτερη ανάγκη από μαρτυρίες παρά από τα πολλά λόγια για τις ποιμαντικές μεθόδους». «Το μέλλον του χριστιανισμού – επαναλάμβανε ο Πάπας Βενέδικτος – είναι η μαρτυρία της πίστεως». Και ο Πάπας Φραγκίσκος: «Ιδιαίτερα σ’ αυτούς τους καιρούς έχουμε ανάγκη από αξιόπιστους μάρτυρες, ικανούς με τη ζωή και τον λόγο τους να καθιστούν ορατό το Ευαγγέλιο, και να αφυπνίζουν την έλξη για τον Ιησού Χριστό, για την ωραιότητα του Θεού».
Βρισκόμαστε στην Ασίζη, την πόλη του Αγίου Φραγκίσκου,. Στην ιστορία της Εκκλησίας ο Φτωχούλης του Θεού, αντιπροσωπεύει, ίσως, το πιο λαμπρό παράδειγμα μιας αληθινής μεταρρύθμισης της Εκκλησίας, σε καιρούς ακόμη πιο χαλεπούς από τους δικούς μας· μιας μεταρρύθμισης την οποίαν ανέλαβε ένας άνθρωπος που θεωρούσε τον εαυτό του «αμαθή και αγράμματο». Ο άνθρωπος αυτός κατάφερε με το παράδειγμά του και τη μαρτυρία του παρά με τα λόγια του να στηρίξει την Εκκλησία που κινδύνευε με κατάρρευση, σύμφωνα με το ενύπνιο του Πάπα Ιννοκέντιου του 3ου (Μπορούμε να θαυμάσουμε την εικαστική απόδοση αυτού του συμβολικού ενυπνίου, στις τοιχογραφίες του Giotto στην Ανώτερη Βασιλική). Εξάλλου, αυτή ήταν η πρόσκληση που του απηύθυνε ο Εσταυρωμένος του Αγίου Δαμιανού:
«Φραγκίσκο, – του είπε αποκαλώντας τον με το όνομά του – πήγαινε να αποκαταστήσεις τον οίκο μου, ο οποίος, όπως βλέπεις, είναι εντελώς κατεστραμμένος» .
Όσον αφορά τη μαρτυρία, είναι οπωσδήποτε χρήσιμο να προτείνουμε ξανά κάποια αποσπάσματα ενός σημαντικού κειμένου που δημοσιεύθηκε από την Ποντιφικική Επιτροπή για τον Διαθρησκειακό Διάλογο(PCDI) της Αγίας Έδρας και το οποίο συντάχθηκε σε πολλές συνελεύσεις με τη συνεργασία του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών (πήραν μέρος καθολικοί, ορθόδοξοι και διαμαρτυρόμενοι), υπό τον τίτλο «Χριστιανική μαρτυρία μέσα σε ένα πολυθρησκευτικό κόσμο: συστάσεις για την συμπεριφορά».
Η εισαγωγή του κειμένου έχει τον τίτλο: Μια βάση για τη χριστιανική μαρτυρία, και είναι δομημένη πάνω στα ακόλουθα σημεία:
1. Για τους χριστιανούς είναι προνόμιο και χαρά να αιτιολογούν την ελπίδα που έχουν μέσα τους και να το κάνουν με γλυκύτητα και σεβασμό (βλ. 1 Πετ. 3, 15).
2. Ο Ιησούς Χριστός είναι ο υπέρτατος Μάρτυρας (βλ. Ιω. 18, 37). Η χριστιανική μαρτυρία είναι πάντοτε μια συμμετοχή στη μαρτυρία Του, και λαμβάνει τη μορφή διακήρυξης της Βασιλείας, διακονίας του πλησίον και ολοκληρωτικής αυτοπροσφοράς, ακόμη και αν αυτή η αυτοπροσφορά οδηγεί στο σταυρό.
3. Το παράδειγμα και η διδασκαλία του Ιησού Χριστού και της αρχέγονης Εκκλησίας πρέπει να είναι οι οδηγοί για τη χριστιανική αποστολή.
4. Η χριστιανική μαρτυρία μέσα σε έναν πλουραλιστικό κόσμο συμπεριλαμβάνει την υποχρέωση να συνδιαλέγεται με πρόσωπα διαφορετικής θρησκείας και πολιτισμού (βλ. Πραξ. 17, 22-28).
5. Σε ορισμένα περιβάλλοντα, το να ζεις και να αναγγέλλεις το Ευαγγέλιο είναι δύσκολο, παρουσιάζει εμπόδια ή είναι εντελώς απαγορευμένο, ωστόσο οι χριστιανοί έχουν λάβει από τον Χριστό την εντολή να συνεχίσουν με πιστότητα και αμοιβαία αλληλεγγύη να προσφέρουν τη μαρτυρία τους γι’ Αυτόν (βλ. Μτ. 28, 19-20· Μκ. 16, 14-18· Λκ. 24, 44-48· Ιω. 20, 21· Πραξ.1, 8).
6. Οι χριστιανοί βεβαιώνουν ότι, ενώ είναι δική τους ευθύνη να δίνουν μαρτυρία στον Χριστό, η μεταστροφή των ακροατών τους είναι τελικά έργο του Αγίου Πνεύματος (βλ. Ιω. 16, 7-9. Πραξ. 10, 44-47). Οι ίδιοι αναγνωρίζουν ότι το Άγιο Πνεύμα πνέει όπου θέλει με τρόπους που κανένας δεν μπορεί να ελέγξει (βλ. Ιω. 3, 8).
Κλείνοντας αυτή την εισαγωγική διάλεξη, θα ήθελα να παραθέσω έναν στοχασμό του Karl Rahner εμπνευσμένο από την χριστιανική ελπίδα που δεν πρέπει να μας εγκαταλείπει ποτέ παρά τις σημερινές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Εκκλησίες μας: «Ο εκκοσμικευμένος και πλουραλιστικός κόσμος είναι ο κόσμος της Βίβλου…: Παρ’ όλες τις διαιρέσεις που, καμιά φορά, φαίνονται να διαταράσσουν τόσο τραγικά την ύπαρξή μας, πρόκειται για εκείνον τον ίδιο κόσμο που ο Θεός κατέστησε αντικείμενο της αγάπης Του μέχρι του σημείου να τον αποδεχτεί και να δώσει γι’ αυτόν τη ζωή Του».
