Βάπτισμα:
με βύθιση στο νερό ή με επίχυση νερού στην κεφαλή;
Παρόλο που οι Καθολικοί λατινικού τυπικού συνήθως βαπτίζονται με επίχυση του νερού στην κεφαλή, αναγνωρίζουν ότι η βάπτιση με βύθιση και με ράντισμα είναι επίσης έγκυροι τρόποι βαπτίσματος. Ωστόσο, ορισμένοι θεωρούν ως αληθινό βάπτισμα μόνο το βάπτισμα με βύθιση στο νερό, συμπεραίνοντας ότι οι καθολικοί δεν είναι καθόλου βαπτισμένοι. Υπάρχουν λοιπόν διάφοροι τρόποι βαπτίσματος ή μόνο ένας;
Παρότι η Καινή Διαθήκη δεν περιέχει σαφείς οδηγίες για τον τρόπο του βαπτίσματος, ορισμένοι ισχυρίζονται ότι η ελληνική λέξη «βαπτίζω», που απαντά στην Καινή Διαθήκη, σημαίνει «βυθίζω». Επίσης υποστηρίζουν ότι μόνο η βύθιση φανερώνει τη συμβολική σημασία της «ταφής» και της «ανάστασης» μαζί με το Χριστό (βλ. Ρωμ 6,3-4).
Είναι αλήθεια ότι «βαπτίζω» συχνά σημαίνει «βυθίζω». Για παράδειγμα, η ελληνική εκδοχή της Παλαιάς Διαθήκης, μάς λέει ότι ο Νεεμάν, όπως του είχε πει ο προφήτης Ελισαίος, «κατέβηκε στις όχθες του Ιορδάνη και βουτήχτηκε [η ελληνική λέξη εδώ είναι «βαπτίζω»] στα νερά εφτά φορές» (Β΄ Βασ 5,14).
Όμως, η βύθιση δεν είναι η μοναδική σημασία του «βαπτίζω». Μερικές φορές σημαίνει απλώς «πλένω». Έτσι, ο ευαγγελιστής Λουκάς (11,38) αναφέρει ότι, όταν ο Ιησούς έφαγε στο σπίτι ενός Φαρισαίου, «ο Φαρισαίος παραξενεύτηκε που δεν πλύθηκε [«βαπτίζω»] πριν από το φαγητό». Δεν συνήθιζαν τη βύθιση πριν από το φαγητό, αλλά, σύμφωνα με τον ευαγγελιστή Μάρκο, οι Φαρισαίοι «δεν τρώνε αν δεν πλύνουν [«νίπτω»] πρώτα τα χέρια τους, τηρώντας έτσι την παράδοση των προγόνων τους. Επίσης, όταν επιστρέφουν από την αγορά, δεν τρώνε αν δεν κάνουν πρώτα καθαρμούς [«βαπτίζω»]» (Μκ 7:3-4). Επομένως «βαπτίζω» μπορεί να σημαίνει «καθαρίζω» ή «πλένομαι τελετουργικά», καθώς και «βυθίζω».
Πολλές σημασίες μπορούμε να βρούμε όταν το ρήμα «βαπτίζω» χρησιμοποιείται μεταφορικά. Μερικές φορές το βάπτισμα, όταν χρησιμοποιείται σχηματικά, είναι ένα είδος «βύθισης». Αλλά όχι πάντοτε. Για παράδειγμα, μιλώντας για το μελλοντικό του Πάθος και το θάνατό Του, ο Ιησούς είπε: «Έχω όμως να περάσω [«βαπτίζω»] μια δοκιμασία [«βάπτισμα»] και με κατέχει ανυπομονησία ωσότου την υποστώ!» (Λκ 12,50). Αυτό μπορεί να υπονοεί ότι ο Χριστός επρόκειτο να «βυθιστεί» στη δοκιμασία. Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να σκεφτούμε και την περίπτωση να αναφέρει ότι θα «βαπτισθεί με το Άγιο Πνεύμα».
Στις Πράξεις 1,4-5, ο Ιησούς λέει στους μαθητές του: «Μην απομακρυνθείτε από τα Ιεροσόλυμα, αλλά να περιμένετε από τον Πατέρα την εκπλήρωση της υποσχέσεως για την οποία σας μίλησα. Ότι, δηλαδή, ενώ ο Ιωάννης βάφτιζε με νερό, εσείς θα βαφτιστείτε σε λίγες μέρες με το Άγιο Πνεύμα». Μήπως αυτό σήμαινε ότι θα «βυθίζονταν» στο Άγιο Πνεύμα; Όχι: Τρεις φορές οι Πράξεις δηλώνουν ότι το Άγιο Πνεύμα το χάρισε πλουσιοπάροχα ο Πατέρας όταν ήρθε η Πεντηκοστή (2:17, 18, 33). Αργότερα ο Πέτρος ανέφερε ότι το Άγιο Πνεύμα κατέβηκε επάνω τους, και, επίσης, επάνω σε άλλους μετά την Πεντηκοστή, με το σαφή προσδιορισμό αυτών των γεγονότων ως μιας υπόσχεσης ότι «θα βαπτιστούν με το Άγιο Πνεύμα» (Πραξ 11, 15-17). Αυτά τα εδάφια αποδεικνύουν ότι η έννοια του «βαπτίζω» είναι αρκετά ευρεία, ώστε να περιλαμβάνει και το νερό που χύνεται.
Το χριστιανικό Βάπτισμα
Ισχυρισμός ότι η λέξη «βαπτίζω» σημαίνει πάντοτε «βυθίζω», είναι απλουστευτικός. Αυτό είναι ιδιαίτερα αληθές, επειδή στη χριστιανική χρήση, η λέξη αυτή είχε μια πολύ ιδιαίτερη έννοια, διακριτή από τη συνήθη, καθημερινή χρήση του όρου.
Το ίδιο βλέπουμε και με άλλους ειδικούς χριστιανικούς όρους, όπως η «Τριάδα» και η «αγάπη» (θεία αγάπη), που ήταν αρχικά συνηθισμένες ελληνικές λέξεις, χωρίς ιδιαίτερο θρησκευτικό νόημα. Η παλαιότερη ένδειξη αναφοράς στο Θεό ως «Τριάδος» είναι σε μια επιστολή του Θεόφιλου της Αντιοχείας (Ad Autolycum [έτος 181]). Πριν τη χριστιανική χρήση, μια «τριάδα» (τριάς) ήταν απλώς οποιαδήποτε ομάδα από τρία πράγματα.
Ωστόσο, καθώς οι χριστιανοί έκαναν θεολογική χρήση του όρου, σύντομα απέκτησε ένα νέο, τεχνικό νόημα, αναφερόμενο ειδικά στα τρία θεία πρόσωπα. Όταν οι χριστιανοί ομολογούσαν ότι ο Θεός είναι μια «Τριάδα», δεν εννοούσαν μια ομάδα τριών θεών, αλλά έναν Θεό σε τρία πρόσωπα. Εδώ, μια καθημερινή λέξη χρησιμοποιείτο με ένα ειδικό, θεολογικό νόημα.
Το ίδιο συμβαίνει με την αγάπη, αρχικά έναν γενικό όρο για οποιοδήποτε είδος αγάπης. Όμως πολύ γρήγορα χρησιμοποιήθηκε στους χριστιανικούς κύκλους ως το όνομα για ένα κοινό γεύμα αδελφοσύνης μεταξύ των χριστιανών (πρβλ. Ιούδας 12).
Κατά τον ίδιο τρόπο, η λέξη «βαπτίζω» απέκτησε μια εξειδικευμένη χριστιανική χρήση, διαφορετική από την αρχική της έννοια. Πράγματι, ήδη είχε μια περίπλοκη ιστορία ειδικών θρησκευτικών χρήσεων, ακόμη και προτού την υιοθετήσουν οι χριστιανοί. Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής πραγματοποίησε ένα «βάπτισμα μετανοίας» για Ιουδαίους ως μια δραματική, προφητική χειρονομία, που υποδείκνυε ότι και εκείνοι είχαν την ίδια ανάγκη για μεταστροφή όσο και οι ειδωλολάτρες. Μέσω αυτών των χρήσεων, η λέξη «βαπτίζω» απέκτησε νοηματική σύνδεση με την αρχή, τη μεταστροφή και τη μετάνοια.
Δεδομένης αυτής της ιστορίας, ήταν φυσικό ο Χριστός και οι μαθητές του να χρησιμοποιήσουν την ίδια λέξη για το χριστιανικό βάπτισμα, αν και δεν ήταν πανομοιότυπο ούτε με το ιουδαϊκό βάπτισμα ούτε με εκείνο του Ιωάννη. Όμως είναι εντελώς άστοχο να προσπαθούμε να προσδιορίσουμε την έννοια της λέξης στο χριστιανικό της νόημα μόνο βάσει της κοινής, κοσμικής χρήσης της. Θα ήταν σαν να σκεφτόμαστε ότι το δόγμα της Αγίας Τριάδος είναι πολυθεϊσμός ή ότι η παραίνεση της Καινής Διαθήκης να «αγαπάμε αλλήλους» σημαίνει μόνο να συμπαθεί ο ένας τον άλλο. Για να καταλάβουμε τι συνεπάγεται το χριστιανικό βάπτισμα, πρέπει να εξετάσουμε όχι τι σήμαινε η λέξη μέσα σε άλλα πλαίσια, αλλά τι σήμαινε και πώς αυτό ασκείτο μέσα σε ένα χριστιανικό πλαίσιο.
Εσωτερικό και Εξωτερικό Βάπτισμα
Μια σημαντική πτυχή του χριστιανικού βαπτίσματος στην Καινή Διαθήκη είναι η σαφής σχέση μεταξύ του βαπτίσματος με νερό και του «βαπτίσματος με Άγιο Πνεύμα» ή της «αναγέννησης». Αυτή η ανάλυση ασχολείται κατά κύριο λόγο με τον τρόπο του βαπτίσματος, όχι με τα αποτελέσματά του [Υποσημείωση: Για περισσότερα σχετικά με τη σχέση μεταξύ βαπτίσματος και αναγέννησης, βλ. Ιω 3,5, Πραξ 2,38, 19,2-3, 22,16, Ρωμ 6,3-4, Κολ 2,11-12, Τιτ 3,5 και Α΄ Πε 3,21]. Όμως ακόμη και οι μη καθολικοί χριστιανοί (ορισμένοι διαμαρτυρόμενοι) πρέπει να παραδεχθούν ότι η Καινή Διαθήκη συνδέει ξεκάθαρα βάπτισμα με νερό, βάπτισμα με Άγιο Πνεύμα και αναγέννηση.
Εξαρχής, αμέσως μόλις το Άγιο Πνεύμα δόθηκε κατά την Πεντηκοστή, το νερό και το Άγιο Πνεύμα συμβάδιζαν: «Να μετανοήσετε, και να βαφτιστεί ο καθένας σας στο όνομα του Ιησού Χριστού, για να συγχωρηθούν οι αμαρτίες σας, κι έτσι θα λάβετε τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος» (Πραξ 2,38).
Στις Πράξεις 10,44, οι πρώτοι Εθνικοί, στους οποίους κήρυξε ο απόστολος Πέτρος, έλαβαν το Άγιο Πνεύμα πριν από το βάπτισμά τους με νερό. Αυτό είναι πάντοτε δυνατό, γιατί ο Θεός είναι ελεύθερος να λειτουργεί εκτός των μυστηρίων, όπως και εντός αυτών. Σε αυτή την περίπτωση ταίριαζε να δοθεί το Άγιο Πνεύμα πριν από το βάπτισμα, προκειμένου να φανεί η αποδοχή του Θεού προς τους πιστεύοντες εθνικούς. Ακόμη και κάτω από αυτές τις περιστάσεις, ωστόσο, η σύνδεση με το βάπτισμα με νερό παραμένει προφανής από την απάντηση του Πέτρου: «Ποιος μπορεί να εμποδίσει να βαφτιστούν με νερό αυτοί, που έλαβαν το Άγιο Πνεύμα όπως κι εμείς;» (Πραξ 10,47).
Ακόμη και αργότερα στις Πράξεις, όταν ο Παύλος βρήκε άτομα που δεν είχαν λάβει το Άγιο Πνεύμα, αμέσως ρώτησε αν είχαν λάβει χριστιανικό βάπτισμα με νερό. Μαθαίνοντας ότι δεν είχαν λάβει, τους βάπτισε και επέθεσε τα χέρια του επάνω τους και έλαβαν το Άγιο Πνεύμα (Πραξ 19,1-6).
Αυτά τα χωρία περιγράφουν τη σύνδεση μεταξύ του νερού και του Αγίου Πνεύματος, την οποία έκανε πρώτος ο Ιησούς ο ίδιος: «Σε βεβαιώνω πως αν κανείς δε γεννηθεί από το νερό κι από το Πνεύμα, δεν μπορεί να μπει στη βασιλεία του Θεού» (Ιω 3,5).
Πιο πάνω είδαμε ότι το «βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος» περιγράφηκε ως «νερό που χύνεται». Όμως αυτά τα χωρία δείχνουν ότι το «βάπτισμα» ή το «πλημμύρισμα» του Πνεύματος από μόνο του συνδέεται στενά με το βάπτισμα με νερό.
Ας κοιτάξουμε το επιχείρημα ότι μόνο το βάπτισμα με βύθιση συμβολίζει επαρκώς το θάνατο και την ανάσταση με τον Ιησού. Είναι αλήθεια ότι η βύθιση αναπαριστά καλύτερα το θάνατο και την ανάσταση, τονίζοντας πληρέστερα το νόημα του μυστηρίου απ’ ό,τι το ράντισμα ή η επίχυση νερού (πρβλ. Κατήχηση της Καθολικής Εκκλησίας 1239). (Η βύθιση είναι πράγματι ο συνήθης τρόπος βαπτίσματος στους ανατολικούς πιστούς της Καθολικής Εκκλησίας). Από την άλλη πλευρά, η επίχυση αναπαριστά καλύτερα το πλημμύρισμα του Αγίου Πνεύματος, που επίσης συνδέεται με το βάπτισμα με νερό. Και οι τρεις τρόποι υπονοούν με επαρκή τρόπο την αίσθηση του καθαρισμού που εκφράζει το βάπτισμα. Κανείς από τους τρεις τρόπους δεν έχει αποκλειστική συμβολική εγκυρότητα.
Βάπτισμα στην αρχαία Εκκλησία
Το ότι η αρχαία Εκκλησία επέτρεπε την επίχυση αντί τη βύθιση αποδεικνύεται από τη Διδαχή, ένα συριακό λειτουργικό εγχειρίδιο το οποίο κυκλοφόρησε ευρύτατα ανάμεσα στις Εκκλησίες των πρώτων αιώνων της χριστιανοσύνης, ίσως το αρχαιότερο χριστιανικό κείμενο εκτός της Καινής Διαθήκης.
ΗΔιδαχή γράφτηκε γύρω στο 70 μ.Χ. και, παρόλο που δεν εντάχθηκε στην Καινή Διαθήκη, αποτελεί ισχυρή μαρτυρία για την μυστηριακή πρακτική των χριστιανών κατά την αποστολική εποχή. Στο έβδομο κεφάλαιό της, η Διδαχή γράφει: «Σχετικά με το βάπτισμα, να βαπτίζετε με αυτόν τον τρόπο: Αφού έχετε πει προηγουμένως όλα αυτά τα πράγματα, βαπτίζετε στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος με ζωντανό νερό [δηλαδή με τρεχούμενο νερό, όπως σε έναν ποταμό]. Αν δεν υπάρχει ζωντανό νερό, βαπτίζετε σε άλλο νερό. Και, αν δεν μπορείτε να χρησιμοποιήσετε κρύο νερό, χρησιμοποιήστε ζεστό. Αν δεν έχετε τίποτα από τα δύο, χύστε νερό τρεις φορές πάνω στο κεφάλι, στο όνομα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος». Αυτές οι οδηγίες δόθηκαν είτε ενώ κάποιοι από τους αποστόλους και τους μαθητές ήταν ακόμη ζωντανοί, είτε κατά την επόμενη γενιά χριστιανών, και εκφράζουν μια συνήθεια που είχε ήδη καθιερωθεί.
Ημαρτυρία της Διδαχής έγινε δεκτή από άλλα πρώιμα χριστιανικά γραπτά. Ο Ιππόλυτος της Ρώμης κατά το έτος 215 γράφει: «Αν το νερό σπανίζει, είτε πάντα είτε για την περίσταση, τότε χρησιμοποιείστε οποιοδήποτε νερό είναι διαθέσιμο» (Η Αποστολική Παράδοση, 21). Ο Πάπας Κορνήλιος Α΄ έγραψε ότι, καθώς ο Νοβατιανός πέθαινε, «έλαβε το βάπτισμα στην κλίνη όπου κειτόταν, δια επίχυσης» (Επιστολή προς Φάβιο Αντιοχείας [έτος 251]. Παρατίθεται στον Ευσέβιο,
Εκκλησιαστική Ιστορία, 6:4311).
Ο Κυπριανός προειδοποίησε ότι κανείς δεν πρέπει να «ενοχλείται επειδή οι άρρωστοι ραντίζονται ή εγχέονται όταν λαμβάνουν τη χάρη του Θεού» (Επιστολή προς Magnus 69:12 [έτος 255}. Ο Τερτυλλιανός περιέγραψε το βάπτισμα λέγοντας ότι αυτό γίνεται «με τόσο μεγάλη απλότητα, χωρίς επισημότητα, χωρίς καμία σημαντική προετοιμασία και, τέλος, χωρίς κόστος, ένας άνθρωπος βαπτίζεται σε νερό και με την άρθρωση λίγων λόγων, ραντίζεται και μετά σηκώνεται ξανά, όχι πολύ (ή καθόλου) καθαρότερος» (On Baptism, 2 [Έτος 203]). Προφανώς, ο Τερτυλλιανός δε θεωρούσε το βάπτισμα με βύθιση τη μοναδική έγκυρη μορφή, εφόσον
λέει ότι κάποιος ραντίζεται και έτσι βγαίνει από το νερό «όχι πολύ (ή καθόλου) καθαρότερος».
Αρχαία χριστιανικά μωσαϊκά δείχνουν επίχυση επί της κεφαλής Έπειτα, υπάρχουν και οι καλλιτεχνικές μαρτυρίες. Πολλά από τα πρώιμα χριστιανικά καλλιτεχνικά έργα αναπαριστούν το βάπτισμα- αλλά όχι το βάπτισμα με βύθιση! Αν ο λήπτης του μυστηρίου βρίσκεται μέσα σε ποτάμι, αναπαρίσταται να στέκεται μέσα στο ποτάμι, καθώς χύνεται νερό πάνω στο κεφάλι του από ένα κύπελλο ή ένα όστρακο. Τα ψηφιδωτά σε αρχαίες εκκλησίες και ζωγραφιές στις κατακόμβες αναπαριστούν το βάπτισμα με επίχυση. Τα βαπτιστήρια σε πρωτοχριστιανικά νεκροταφεία μαρτυρούν βάπτισμα με επίχυση. Ολόκληρη η καταγραφή της πρώιμης Εκκλησίας- όπως φάνηκε στην Καινή Διαθήκη, σε άλλα γραπτά και σε ενδείξεις σε μνημεία- δείχνουν ότι ο τρόπος βαπτίσμα – τος δεν περιοριζόταν μόνο στη βύθιση.
Άλλες αρχαιολογικές ενδείξεις βεβαιώνουν το ίδιο πράγμα. Ένα πρωτοχριστιανικό βαπτιστήριο βρέθηκε σε μια εκκλησία στη γενέτειρα του Ιησού, τη Ναζαρέτ, και, ωστόσο, αυτό το βαπτιστήριο, το οποίο χρονολογείται από το 2ο αιώνα, ήταν υπερβολικά μικρό και στενό για να μπορεί να βυθιστεί άνθρωπος.
Πηγή: Περιοδικό «Ανοιχτοί Ορίζοντες
