Κείμενο από τον π. Μάρκο Φώσκολο,
Εφημέριο Αγίου Νικολάου Χώρας Τήνου

Η ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΒΡΥΣΙΩΤΙΣΣΑ

Μέρος 2ο

1. Λίγη Γεωγραφία

Πηγαίνοντας από τα Μέσα Μέρη προς την Οξωμεριά, κάπου ανάμεσα στον Κάμπο και στην Καρδιανή, βρίσκεται το σταυροδρόμι της Αγίας Μαρίνας.
Εκεί ακριβώς που είναι χτισμένο το ομώνυμο εκκλησάκι, άσπρο και λουλακί βαμμένο, μ’ ένα όμορφο μαρμάρινο υπέρθυρο, ανοίγονται, σχεδόν σταυρωτά 4 δρόμοι: ο ένας, στη διπλή ροή του, οδηγεί στην Οξωμεριά κι αντίθετα στα Μέσα Μέρη, ο άλλος, ενώνει την Οξωμεριά με τα Κάτω Μέρη και συνδέεται με τον κεντρικό δρόμο της Καλλονής, ο τρίτος, αυτός που μας ενδιαφέρει, οδηγεί στο Βρυσί, και συνεχίζει μετά, ωσότου καταλήξει στον Όρμο του Αγίου Ρωμανού.
Λίγο πιο πέρα υπάρχει και ένας πέμπτος που συνδέει την Οξωμεριά και την κεντρική Τήνο με τη Χώρα (μέσα από τα Κιόνια), ως δεύτερη προέκταση του κεντρικού δρόμου της Οξωμεριάς.
Στα χρόνια της Βενετοκρατίας ο κεντρικός οδικός άξονας που συνέδεε την πρωτεύουσα του νησιού (το Κάστρο) με την Οξωμεριά, και που περνούσε από το ίδιο σημείο (το σταυροδρόμι) για να ανηφορίσει μετά προς τις Πατέλες, ονομαζόταν Δημοσιά.
Παίρνοντας τον τρίτο δρόμο, ο πεζός προσκυνητής, ή το αυτοκίνητο, μετά από 300 περίπου μέτρα θα φτάσει σε μια πλατεία. Εκεί, ανάμεσα στα δέντρα (ελιές, λεύκες, ευκαλύπτους και κυπαρίσσια) θα διακρίνει την Εκκλησία της Παναγίας του Βρυσιού, μαζί με το υπόλοιπο κτηριακό συγκρότημα.

Το Βρυσί είναι μια τοποθεσία ανάμεσα στ’ Ανώγ(α)ια και την Άβδο.
τη διασταύρωση της Αγίας Μαρίνας, μπορεί κανείς να διακρίνει δεξιά του τη θάλασσα της Κολυμπήθρας (συνήθως αφρισμένη απ’ το συνεχή βοριά) και στ’ αριστερά του ένα μέρος του όρμου του Αγίου Ρωμανού, με τις άσπρες καλοκαιρινές αγροτοκατοικίες και την Εκκλησία του Αγίου, που έδωσε το όνομά του στην περιοχή. Ο επισκέπτης του Βρυσιού, όταν έχει καλό καιρό, καταλαβαίνει πως βρίσκεται στο τέλος μια πλαγιάς του βουνού Πατέλλες, που κατηφορίζει για τη θάλασσα. Εκεί, δημιουργείται ένα μικρό ίσιωμα, σαν ταράτσα πάνω απ’ τη θάλασσα του Αγίου Ρωμανού.
Ο όρμος δε διακρίνεται ολόκληρος, αλλά σε αντιστάθμισμα, όλο το στενό της Σύρας – Τήνου και Τήνου – Γυάρου, με τις χαμηλές βουνοκορφές αυτών των νησιών να καθορίζουν τον ορίζοντα, βρίσκονται μπροστά στα μάτια του θεατή σαν ζωγραφικός πίνακας. Ο κάθε καιρός – καλοκαιρινός, ανοιξιάτικος, φθινοπωρινός, χειμερινός – έχει τη δική του γοητεία κι ομορφιά στο Βρυσί. Από την αντίθετη πλευρά, διακρίνεται μέσα απ’ τις κορφές των δέντρων, οι πλαγιές και η κορφή του βουνού Πατέλλες: βράχια απόκρημνα, χώματα ακαλλιέργητα, αγριόθαμνοι με το δικό τους άρωμα κι ομορφιά.
Μετά το κοίλωμα της Αγίας Μαρίνας, σηκώνεται ένας βραχώδης λοφίσκος, τα Ανώγ(α)ια, όπου η φύση έβαλε όλη της την τέχνη στο σκάλισμα αυτών των βράχων, στις ρίζες των οποίων αναβλύζουν πηγές και φοντάνες και φυτρώνουν βρούλα.

Απ’ όλες τις άλλες πλευρές, παρατηρούμε τα χωράφια, σε σκαλιά να κατηφορίζουν προς τη θάλασσα: άλλα πράσινα και καλλιεργημένα, άλλα πάλι, ακαλλιέργητα χρησιμεύουν για βοσκότοπους σε πρόβατα και κατσίκια. Αρκετά αμπέλια σώζονται ακόμα, με καλά σταφύλια κυρίως ροζακιά, λίγες συκιές, πολλά αγρέλια και λιγοστά άλλου είδους δέντρα.
Το τοπίο ολοκληρώνεται αν το συμπληρώσουμε με μερικούς περιστεριώνες, δυο – τρία Εξωκκλήσια, κάποια αγροικία με στάβλο κι αποθήκη.
Μέσα σ’ αυτό το τοπίο, άγριο και συγχρόνως ήμερο και γλυκό, βρίσκεται χτισμένο το Προσκυνητήριο του Βρυσιού. Ηρεμία, μοναξιά κα ησυχία, δώρα και προϋπόθεση για τον προσκυνητή που θέλει ν’ ανοίξει την καρδιά του στη Μητέρα του Ουρανού, μέσα στη φύση, μακριά από βιοτικές μέριμνες και τους θορύβους της μοντέρνας ζωής.

2. Το όνομα του «Βρυσιού»

Ο λαός μας γιορτάζει, από αιώνες τώρα, την τοποθεσία που περιγράψαμε παραπάνω, με το όνομα «Βρυσί». Πότε ονομάστηκε έτσι; Η απάντηση χάνεται στα βάθη του χρόνου. Κανένας δεν μπορεί ν’ απαντήσει στα σίγουρα. Μονάχα από την ετυμολογία της λέξης, μπορούμε να φτάσουμε σε κάποιο συμπέρασμα.
Η φυσική πηγή του νερού που ξέρουμε πως υπήρχε στο Βρυσί και που υπάρχει μέχρι τις μέρες μας, ίσως να ’ναι η αιτία αυτής της ονομασίας.
Δεν μπορεί όμως κανείς να δώσει μ’ απόλυτη σιγουριά την απάντηση.
Κατά καιρούς δόθηκαν διάφορες άλλες εξηγήσεις: Η Παναγία της βρύσης (επειδή η εικόνα βρέθηκε κοντά στην πηγή) κι έτσι η εικόνα στάθηκε αιτία, με την εύρεσή της, να πάρει η τοποθεσία αυτή την ονομασία, άλλοι δέχτηκαν σαν τη σωστή ονομασία «Βρεσί» από τη λέξη «εύρεση» και που παραφθάρθηκε σε «Βρυσί» από τη λαϊκή προφορά, άλλοι πάλι πιστεύουν πως πρέπει να δοθεί μια περισσότερο πνευματική εξήγηση: «η Παναγία, βρύση της χάριτος».
Όλες αυτές οι εξηγήσεις, από καλοπροαίρετους ερμηνευτές, δεν μπορούν να αποκλειστούν εκ των προτέρων. Όλες πρέπει να εξεταστούν με την απαιτούμενη σοβαρότητα, να συγκριθούν μ’ άλλες παρόμοιες ερμηνείες άλλων τοποθεσιών κι έτσι να αποκλειστούν εκείνες που θα θεωρηθούν υπερβολικές.
Εμείς, στη συνέχεια, θα χρησιμοποιούμε τη λέξη «Βρυσί», όπως έχει πια μπει μέσα στη γλώσσα του λαού, επειδή πιστεύουμε πως η φυσική πηγή (βρύση) έδωσε τ’ όνομά της στην τοποθεσία κι από κει το Προσκυνητήριο ονομάστηκε Παναγία του Βρυσιού ή, καμιά φορά, Βρυσιώτισσα.
Αυτό έρχεται να μας το επιβεβαιώσει κι ένα παλιό κείμενο, γραμμένο στις αρχές του 1800 από τον ιατροφιλόσοφο Μάρκο Ζαλώνη, Τηνιακό από τον Κρόκο που έζησε στην Πόλη και το Παρίσι κι όπου, στα 1809 τύπωσε μια ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας του.

Στη μετάφραση του έργου στα ελληνικά, από τον Δημ. Μ. Μαυρομαρά, στα 1888, αναφέρονται και τα εξής: «Κάτωθεν της Αγίας Μαρίνης περί τέταρτον της ώρας κατά την θέσιν Βρυσίδια ανεκαίνισαν εσχάτως μέγαν εξοχικόν ναόν οι Δυτικοί της Παναγίας» (Ιστορία της Τήνου μεταφρασθείσα εκ του Γαλλικού μετά τινών παρατηρήσεων υπό του διδ. Δημ. Μαυρομαρά.
Προεκδοθείσα εν Παρισίοις υπό του ιατρού Μ. Σαλώνη τω 1809, Αθήναι, εκ του τυπογραφείου ο «Λαός», 1888, σ. 31-32).
Σ’ αυτό το κείμενο, η ονομασία «Βρυσί» αναφέρεται σαν «Βρυσίδια», δηλ. μικρές βρύσες. Είναι πιθανόν η παλαιότερη ονομασία της τοποθεσίας να ήταν αυτή και να μαρτυρούσε την ύπαρξη, σε κείνο το χώρο, πολλών μικρών φυσικών πηγών. Πράγματι ανάμεσα στα τηνιακά τοπωνύμια συναντούμε άλλα που είχαν ανάλογη εξέλιξη: βρούλα – βρουλίδια, σκαμνιά – Σκαμνίδια, θύρα – θυρίδια κ.α..