Δεύτερο Μέρος

ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΘΥΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ

Επειδή η Ευχαριστία είναι η ζωντανή παρουσία του Ιησού, γι’ αυτό είναι επίσης, και ταυτόχρονα, η θυσία του προς τον Πατέρα και σε προς εμάς. Οι δύο πτυχές είναι αδιάλυτες: η κάθε μία υπονοεί την άλλη και την εξηγεί.

Πράγματι, ο Χριστός της ένδοξης Παρουσίας είναι ο πασχαλινός Χριστός, αιώνιος στον θάνατο όπως και στην ανάσταση του. Η δόξα που ο Πατέρας έδωσε στον Υιό  διαιωνίζει τον Χριστό  όχι μόνο στην ανάσταση του, αλλά και  στον θάνατό του.

Για να γίνει κατανοητή αυτή η αλήθεια (ο θάνατος και η ανάσταση του Χριστού διαιωνίζονται)    πρέπει να έχουμε υπόψη μας τα ακόλουθα.

1 – Πρόκειται για μια ενέργεια απόλυτης πληρότητας, κατά την οποία ο θεάνθρωπος Χριστός εισέρχεται στην αιωνιότητα, η οποία για εμάς ωστόσο  παραμένει μια εσχατολογική πραγματικότητα, αφορά το έσχατο μέλλον.  Αυτή η πραγματικότητα δεν γνωρίζει ούτε το αύριο ούτε το γίγνεσθαι. Είναι απολύτως υπερβατική. Αυτή η δοξαστική δράση του Θεού αναφορικά με τον Χριστό δεν είναι μεταγενέστερη του θανάτου, αλλά συμπίπτει με αυτόν τον ίδιο τον θάνατον. Ο θάνατος και η δόξα στον Χριστό αποτελούν ένα μοναδικό ενιαίο μυστήριο. Για τον Ευαγγελιστή Ιωάννη ο δοξασμένος Κύριος  ταυτίζεται με τον εσταυρωμένο Κύριο:  «Εγώ, όταν θα υψωθώ από τη γη, όλους τους ανθρώπους θα τους τραβήξω κοντά μου»(Ιωάννης 12,32). Για το τέταρτο Ευαγγέλιο ο σταυρός είναι ο αιώνιος θρόνος της δόξας του Χριστού. Αποκαλύπτεται ως το τέλος των αιώνων το γεγονός ότι ο Ιησούς διαπεράστηκε από την λόγχη: «Θα στρέψουν τα μάτια τους σ’ εκείνον που τον τρύπησαν με τη λόγχη» (Ιωάννης 19,37). Το βιβλίο της Αποκάλυψης βλέπει στην ουράνια Λειτουργία το εσφαγμένο Αρνίο όρθιο μέσα στη δόξα:  «Είδα τότε μπροστά στον θρόνο και στο μέσο των τεσσάρων όντων και στο μέσο των πρεσβυτέρων, να στέκεται ένα Αρνίο. Έμοιαζε να το έχουν θυσιάσει»(Αποκάλυψη  5,6). Ο Χριστός φέρει τις πληγές της σταυρώσεως, ακόμη και μετά την ανάστασή του (βλ. Ιωάννη 20, 24 -29).

2 – Ο θάνατος είναι ένα Πάσχα, ένα πέρασμα, μια ανάβαση προςτον Θεό: «Πριν από την εορτή του Πάσχα, ξέροντας ο Ιησούς πως ήρθε η καθορισμένη γι’ αυτόν ώρα να φύγει από τούτο τον κόσμο, και να πάει στον Πατέρα…»(Ιωάννης 13,1)· «Τότε τι θα γίνει αν δείτε τον Υιό του Ανθρώπου ν’ ανεβαίνει εκεί όπου ήταν πρωτύτερα;»(Ιωάννης 6,62). Ο Χριστός συναντά τον Πατέρα του όχι πέρα, αλλά στην κορυφή της ανάβασής προς Αυτόν, δηλαδή με τον θάνατό του. Και αυτή η συνάντηση με τον Πατέρα αποτελεί τον αιώνιο δοξασμό του, την Ανάστασή του.

3 – Ο θάνατος του Χριστού που διαιωνίζεται είναι η θυσία την οποία Αυτός κάνει προς τον Πατέρα. Η θυσία δεν πρέπει να νοείται ως μια εξιλαστήρια πράξη, αλλά ως το κενωτικό δώρο που κάνει ο Υιός προς τον Πατέρα και προς εμάς: «Να συμπεριφέρεστε με αγάπη κατά το πρότυπο του Χριστού, που μας αγάπησε κι έδωσε τη ζωή του για μας, προσφορά και θυσία που τη δέχεται ευχάριστα ο Θεός» (Εφεσίους 5,2).

4 – Ο Χριστός έρχεται προς την Εκκλησία κατά την  Αγία Ευχαριστία, ως ο Αναστημένος Εσταυρωμένος, αυτός που αιώνια προσφέρεται στον Πατέρα ως το   «εσφαγμένο Αρνίο».Η Ευχαριστία είναι θυσία καθόσον παρουσία και επειδή είναι παρουσία. Αυτή η θυσία εκφράζεται με τα ευχαριστιακά σημεία του άρτου και του οίνου, ωστόσο  η θυσία δεν ταυτίζεται πρωτίστως με αυτά τα σημεία, αλλά είναι η παρουσία του Χριστού στο πασχαλινό μυστήριό του, που καθιστά τη Θεία Λειτουργία ως τη θυσία του Χριστού. Για αυτό, σε κάθε Λειτουργία, η θυσία  του Χριστού δεν πολλαπλασιάζεται, αλλά  είναι η μοναδική θυσία που πρόσφερε ο Ιησούς στον Πατέρα «άπαξ δια παντός» (εφάπαξ) (Βλ. Εβραίους 9, 12 · 23-28 …).  Αυτή η ίδια η θυσία, από την αιωνιότητα, εισέρχεται κάθετα σε κάθε Θεία Λειτουργία.

5 – Η Ευχαριστία είναι, λοιπόν, το ιερό μυστήριο της «ουράνιας» Λειτουργίας σύμφωνα με το νόημα που αποδίδεται σε αυτή τη λέξη στην προς Εβραίους Επιστολή, δηλαδή είναι το ιερό μυστήριο της αιώνιας Λειτουργίας, αυτής του ενδόξου θανάτου και της αναστάσεως του Χριστού.

6 – Όπως και η Ευχαριστία, η Εκκλησία είναι ταυτόχρονα το σώμα του Χριστού,και η θυσία του προσφέρεται πάντα στη γη ως τη συντέλεια των αιώνων. Γινόμαστε Χριστιανοί μέσω μιας κοινωνίας θανάτου και αναστάσεως. Αυτό το νόημα έχουν τα λόγια του Αποστόλου Παύλου:  «Μήπως αγνοείτε πως το βάπτισμα στο όνομα του Χριστού σημαίνει συμμετοχή στον θάνατό του;»(Ρωμαίους 6,3).

Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΘΙΣΤΑΤΑΙ ΠΑΡΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ
ΥΝΑΜΕΙ ΤΟΥ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟΥ

1 -.  Ο Ιησούς, μετά την ανάστασή του,  δεν  είναι  πλέον ορατός όπως όταν ήταν κατά την διάρκεια της επίγειας ζωής του στην Παλαιστίνη. Γίνεται παρών μέσω σημείων που φανερώνουν την παρουσία του.  Στο μυστήριο της Αγίας Ευχαριστίας,  έρχεται σε αυτόν τον κόσμο με τα σημεία της παρουσίας του, τον άρτο και τον οίνο. Η «παρουσία» του, δεν  είναι άλλο παρά μια συνεχής «έλευσή» του. Για εμάς που ζούμε σε αυτόν τον κόσμο, Αυτός παραμένει ως «ο ερχόμενος» και εισέρχεται διαρκώς από το «έσχατον» στη διάσταση του χωροχρόνου μας. Με την παντοδυναμία του, ως «Κύριος»,  κάνει ώστε  γήινες πραγματικότητες (άρτος και οίνος) να γίνουν «μέσα», «σημεία» του ερχομού του και επομένως της παρουσίας του.

2 – Ο Θεός είναι ο Κύριος του κόσμου, καθώς είναι ο δημιουργός. Η δύναμή του είναι απόλυτη επειδή εκτείνεται στην ύπαρξη της κτιστής πραγματικότητας. Ο Ιησούς, ως ο αιώνιος Λόγος, είναι αυτός μέσω του οποίου δημιουργήθηκαν τα πάντα, και ως άνθρωπος, μετά την ανάστασή του, συμμετέχει στην κυριαρχία του Πατέρα πάνω σε όλη τη δημιουργία. Ως Κύριος, ο Ιησούς με τη δύναμη του λόγου του, μπορεί να μεταμορφώσει την κτιστή πραγματικότητα σε αποτελεσματικά σημεία της παρουσίας του. Ο λόγος του είναι κυρίαρχος, επιτυγχάνει ό,τι αποφασίζει «με τη δύναμη και την εξουσία που έχει, να υποτάξει στον εαυτό του τα πάντα» (Φιλιππησίους 3,21). Ο Άγιος Αμβρόσιος Μεδιολάνων, θέλοντας να μας διαφωτίσει πώς είναι δυνατό λίγο ψωμί και λίγο κρασί να γίνονται τα σημεία της παρουσίας του Χριστού, αναφέρεται στον παντοδύναμο λόγο του και  γράφει:  «Ποιος είναι ο λόγος του Χριστού; Είναι αυτός μέσω του οποίου έγιναν τα πάντα» (Desacramentis, 4,15).

3 – Η Εκκλησία διαδραματίζει έναν τεράστιο ρόλο στην τέλεση της Ευχαριστίας. Αλλά αυτός ο ρόλος δεν είναι να κάνει ώστε ο άρτος της ζωής να «πέσει» από τον ουρανό, αλλά να τον λάβει, να τον φάγει: «Λάβετε και φάγετε» είπε ο Κύριος στου Αποστόλους στον Μυστικό Δείπνο  (Ματθαίος 26,26). Αλλά επίσης ο Χριστός είπε:  «Τούτο ποιεί­τε εις την εμήν ανάμνησιν» (Λουκάς 22,19).  Η Εκκλησία μπορεί να πραγματοποιήσει αυτή την εντολή του Κυρίου, παρακαλώντας τον Θεό να στείλει τον Χριστό στην Ευχαριστία, στον άρτο και στον οίνο. Αυτό είναι το νόημα της «επικλήσεως» του Αγίου Πνεύματος ώστε ο άρτος και ο οίνος να γίνουν το Σώμα και το Αίμα του Χριστού.  Επομένως, η Εκκλησία δεν προηγείται της παρουσίας του Ιησού στην Ευχαριστία. Η δύναμη να μεταβάλει τον άρτο σε σώμα του Χριστού είναι η δύναμη του ίδιου του Χριστού και του Πνεύματός του, που είναι παρόντες στην Εκκλησία, αλλά που ενεργούν μέσω της διακονηματικής ιεροσύνης. Η παρουσία του ιερέα είναι αναγκαία για την έλευση του Κυρίου στην Αγία Ευχαριστία.

4 – Ο Χριστός που είναι παρών στην Ευχαριστία είναι ο εσχατολογικός Χριστός. Η Ευχαριστία έχει τις ρίζες της στο μέλλον και τα κλαδιά της στο παρόν. Αυτός είναι παρών ως τελική πραγματικότητα, ως πληρότητα. Και για αυτό είναι σε θέσει να μετατρέψει ένα ορατό στοιχείο αυτού του κόσμου (τον άρτο και τον οίνο) σε πραγματικά στοιχεία της εσχατολογικής του παρουσίας. Όταν η εσχατολογία δρα ορατά σε αυτόν τον κόσμο, μιλάμε για ένα θαύμα· το ίδιο το θαύμα δεν είναι παραβίαση, αλλά υπέρβαση των επιφανειακών νόμων, σύμφωνα με έναν ανώτερο νόμο που είναι η πληρότητά του.

5 – Η Εκκλησία είναι ο μόνος τόπος της Παρουσίας του Κυρίου. «Εγώ θα έρθω σ’ εσάς», λέει ο Κύριος στους μαθητές του (Ιωάννης 14,18). «Εγώ είμαι μαζί σας ως τη συντέλεια των αιώνων» (Ματθίας 28,20). Μια παρουσία του Χριστού σε αυτόν τον κόσμο, μια πραγματική παρουσία υπό τα ευχαριστιακά σημεία, δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μέσα στην Εκκλησία η οποία, μόνη, μέσω όλων των πιστών της που ομολογούν το όνομα του Ιησού, είναι το σώμα του Χριστού. Σε κανέναν άλλον ο Χριστός δεν δίνει το σώμα του, παρά μόνο στη Νύμφη του. Δεν υπάρχει Ευχαριστία όπου δεν υπάρχει Εκκλησία. Ο ιερέας είναι ο λειτουργός του ιερού μυστηρίου στον βαθμό που είναι λειτουργός της Εκκλησίας και «θέλει να κάνει αυτό που κάνει η Εκκλησία». Δεν βάζει τον εαυτό του πάνω από την κοινότητα, ούτε απέναντί της. Η αποστολή του είναι εσωτερική στην Εκκλησία. Ωστόσο, η παρέμβασή του, σύμφωνα με το θέλημα του Κυρίου, είναι απαραίτητη. Ο Ιγνάτιος Αντιοχείας ζητά να μη γίνονται συνάξεις «χωρίς τον επίσκοπο», αλλιώς δεν θα ήταν «ούτε έγκυρες, ούτε σύμφωνες με την εντολή του Κυρίου» (βλ Προς ΜαγνησιείςIV,1 και  Προς ΣμυρναίουςVIII).

TΡΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΟΥ ΙΗΣΟΥ
ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

1 – Αυτή η παρουσία του Ιησού είναι μια διαπροσωπική παρουσία που πραγματοποιείται με τη δωρεά του εαυτού του στην Εκκλησία. Ασφαλώς, ο Χριστός, όντας αναστημένος, δεν είναι πλέον «εδώ», στον χώρο και στο χρόνο μας. Ωστόσο είναι παρών ως αναστημένος,  ο ένδοξος Χριστός που είναι παρών στην Ευχαριστία είναι ολοκληρωτικά για εμάς «πνεύμα ζωοποιό», πηγή ζωής, όχι μόνο άγιος, αλλά αυτός που με την παρουσία του μας εξαγιάζει. Δεν είναι μόνο καλός, αλλά καλοσύνη, τρέφει την Εκκλησία του, τη Νύμφη του,διότι Αυτός ο ίδιος είναι η τροφή της.

2 – Πρόκειται για μια αμοιβαία παρουσία. Μια παρουσία που δεν είναι αμοιβαία, δεν είναι αληθινή παρουσία. Ο Χριστός είναι παρών στον άνθρωπο μέσα από τις προσωπικές σχέσεις που έχει μαζί του. Είναι απών από εκείνους που δεν εισέρχονται σε αυτήν τη φιλία, όπως και το φως είναι απών από τους τυφλούς. Όλη η χάρη της Ευχαριστίας βρίσκεται σε αυτήν τη φιλία, σε αυτήν την αμοιβαιότητα, σε αυτήν την αμοιβαία αγάπη.

3 – Το ιερό μυστήριο είναι τροφή αιωνιότητας, δεσμός καθολικής αδελφοσύνης, διότι με τον Χριστό κοινωνούμε μόνο εν τη αγάπη. Όταν η επιθυμία απευθύνεται όχι τόσο σε μια τροφή, αλλά σε ένα πρόσωπο, το ρήμα «τρώω» ανήκει στη γλώσσα της αγάπης, του έρωτα,  μιλά για την αναζήτηση μιας αμοιβαίας και πλήρους παρουσίας, μιας απόλυτης αμοιβαίας κατοχής. Η Ευχαριστία ενεργεί μέσαστην Εκκλησία στον βαθμό που αυτή τρέφει την αγάπη της για τον Κύριο.

4 – Ωστόσο, η Eυχαριστιακή παρουσία παραμένει πάντοτε ένα δώρο. Πράγματι, ο Χριστός είναι παρών σε αυτόν τον κόσμο καθόσον είναι το «έσχατον» του κόσμου. Κανένας γήινος τρόπος επαφής δεν τον συλλαμβάνει. Αυτός είναι απροσέγγιστος, βρίσκεται απολύτως πέρα από το χώρο και τον χρόνο. Εναπόκειται, λοιπόν, στον Χριστό να μπορούμε να τον συναντήσουμε  Αυτός χτίζει τη γέφυρα, καθορίζει την επαφή μας μαζί του, μας προσελκύει στο τραπέζι του μέσω της πίστεως η οποία μας αφυπνίζει. Εξούκαι η σπουδαιότητα κατά τη Θεία Ευχαριστία της ανάγνωσης και ακρόασης του λόγου του Θεού, καθώς ο λόγος εγείρει την πίστη. Η Ακολουθία του Λόγου είναι τόσο αναγκαία όσο είναι και η ευχαριστιακή Λειτουργία.

5 – Αφού δεν ανήκει πλέον σε αυτόν τον κόσμο, ο Κύριος έρχεται σε εμάς, εισέρχεται από το μέλλον μέσα στην καρδιά του χρόνου μας και μας καλεί στην κοινωνία μαζί του. Η Ευχαριστία είναι έτσι το κατ’ εξοχήν ιερό μυστήριο του χριστιανικού καλέσματος: η παρουσία καλεί, προσελκύει την κοινότητα προς την πλήρη πραγματοποίηση του μυστηρίου της, δηλαδή προς την απόλυτη κοινωνία με τον Χριστό:«Ο Θεός, που σας κάλεσε να ζείτε σε κοινωνία με τον Υιό του, τον Ιησού Χριστό, τον Κύριό μας, κρατάει τις υποσχέσεις του» (Α’ Κορινθίους  1,9). Όταν γίνει αποδεκτό με την πίστη, την ελπίδα και την αγάπη,  αυτό το κάλεσμα-έκκληση, όταν η κοινότητα κινείται προς το «Έσχατον» (που είναι ο Χριστός στην Ευχαριστία), τότε η παρουσία γίνεται αμοιβαία. Πραγματική αφ’ εαυτού της, η παρουσία του Χριστού έχει αξία μόνο για τον άνθρωπο που βαδίζει προς τον Χριστό σε όλη του τη ζωή. Η Ευχαριστία είναι μια ώθηση προς την αιωνιότητα. Ο Χριστός είναι παρών στον άνθρωπο, όταν ο άνθρωπος αφήνει τον εαυτό του να τον αγγίξει ο Κύριος. Η Παρουσία του Κυρίου στην Ευχαριστία σημαίνει ότι Αυτός είναι μαζί με τον άνθρωπο, για τον άνθρωπο. Είναι το στήριγμα του, η παρηγοριά του.

6 –  Επομένως, η παρουσία του Χριστού στην Ευχαριστία προορίζεται εξ ολοκλήρου για την κοινωνία, μια παρουσία της οποίας το νόημα εκπληρώνεται στην αποδοχή που γίνεται από την Εκκλησία. Utsumaturinstitutumest(«Ιδρύθηκε για να λαμβάνεται ως τροφή»), δίδασκε ήδη η Σύνοδος της Τριδέντου (1545-1563) (Enchiridion symbolorum, n. 1643). Μία Λειτουργία χωρίς την συμμετοχή των πιστών στην κοινωνία, δεν έχει νόημα. Ο Χριστός μας λέει: «Λάβετε, φάγετε». Και εμείς, αν δεν κοινωνούμε με αγάπη, είναι σαν να του απαντάμε: «Όχι, ευχαριστώ»!

7 – Όμως, ο πιστός δεν εισέρχεται σε κοινωνία με τον Κύριο μόνο μέσω του γεύματος, ο Χριστός είναι πάντοτε παρών με τη δωρεά του εαυτού του, η Ευχαριστία είναι πάντοτε ένα ιερό μυστήριο που παροτρύνει και δημιουργεί κοινωνία. Μια πραγματική κοινωνία μπορεί να καθιερωθεί με τον Χριστό και τους πιστούς σε κάθε αληθινή ιεροπραξία. Έτσι, η Ευχαριστία μπορεί να γίνει ένα μεγάλο ιερό μυστήριο προσευχής. Η προσευχή, στην αληθινή της έννοια, είναι η ένωση της ψυχής με τον Θεό ή, σύμφωνα με τον  Άγ. Ιωάννη τον  Δαμασκηνό, «είναι η ανύψωση της ψυχής προς τον Θεό» (Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου πίστεως, ΙΙΙ, 23).  Τώρα, δεδομένου ότι η Ευχαριστία είναι ιερό μυστήριο κοινωνίας, μπορεί συνεχώς να μας βοηθά να εισέλθουμε σε κοινωνία με τον Θεό μέσω της ένωσης με τον Χριστό. Αυτήν την έννοια έχουν οι διάφορες μορφές ευλάβειας προς την Αγία Ευχαριστία που συναντάμε στην Καθολική Εκκλησία Λατινικού ρυθμού.

8 – Η παρουσία του Χριστού στην Αγία Ευχαριστία, είναι μια παρουσία που επιτελεί τη σωτηρία μας. Η σωτηρία των ανθρώπων συνίσταται στην ένωση με τον Θεό Πατέρα μέσω του Ιησού Χριστού εν τη δυνάμει του Αγίου Πνεύματος. Τώρα στην Ευχαριστία, όπως λέει ο Άγ. Αμβρόσιος, «εμείς έχουμε τα πάντα εν Χριστώ και ο Χριστός είναι τα πάντα για εμάς» (Devirginitate16, 99).  Η Ευχαριστία περιέχει όλο το μυστήριο της σωτηρίας και το πραγματοποιεί σ’ εμάς, διότι αυτή η σωτηρία είναι ακριβώς το ιερό μυστήριο της Παρουσίας του,  ο ίδιος ο Χριστός και του λυτρωτικού έργου αποτελούν τη  Σωτηρία μας.

9 – Αν η παρουσία του Χριστού στην Ευχαριστία είναι μια παρουσία που δημιουργεί κοινωνία, είναι αδιανόητο να υπάρχουν Ευχαριστιακές συνάξεις που δημιουργούν διαιρέσεις όπως, για παράδειγμα, να διαχωρίζεται η τέλεση της Θείας Λειτουργίας με βάση χρηστικά κριτήρια, πολλαπλασιάζοντας τις Θείες Λειτουργίες ή και τελώντας ιδιωτική Θεία Λειτουργία, μόνοι. Στην αρχαιότητα υπήρχε μόνο μία Θεία Λειτουργία στην πόλη και δεν πολλαπλασιαζόταν η Θεία Λειτουργία ούτε καν λόγω γλωσσικών δυσκολιών. Σε ορισμένα μοναστήρια στην Παλαιστίνη εγκαταβίωναν από κοινού μοναχοί ελληνικής, συριακής, κοπτικής και λατινικής γλώσσας. Κάθε λειτουργική ομάδα τελούσε την Ιερά Ακολουθία του Λόγου στη δική της γλώσσα, αλλά όλοι έπρεπε να συγκεντρωθούν μαζί για την Ευχαριστιακή σύναξη. Ακόμη τον 12ο αιώνα βρίσκουμε στο «Τυπικόν» της μονής του Αγίου Σάββα τον ακόλουθο κανονισμό: «Απαγορεύεται στους Ισπανούς, τους Συρίους, τους Φράγκους να τελούν τη Θεία Λατρεία στο σύνολό της στους ναούς τους. Ας συναθροίζονται (μεταξύ τους) για να ψάλουν τις Ώρες, τα τυπικά, να αναγινώσκουν τις Επιστολές και το Ευαγγέλιο στην ιδιαίτερη γλώσσα τους, αλλά μετά από αυτό, ας έρχονται στον κυρίως ναό και με όλη την αδελφότητα ας λαμβάνουν τα θεία μυστήρια».

10 – Η Εκκλησία και η Ευχαριστιακή σύναξη είναι αλληλένδετες πραγματικότητες. Όποιος συμμετέχει στη σύναξη γίνεται το σώμα του Χριστού, ένα και αδιαίρετο. Ο ένας είναι μέρος του άλλου, όπως σε ένα οργανικό σώμα. Όπως λέει ο Άγ. Αυγουστίνος: «Hocestsacrificiumchristianorum, multiunumcorpusinChristo» (Αυτό είναι η θυσία των χριστιανών, οι πολλοί ένα σώμα εν Χριστώ)  (DeCivitateDei, V, 6, PL 41, 294).

(Σχετικά με αυτό το θέμα: «Η Ευχαριστία δημιουργεί την Εκκλησία», έχουμε ήδη αφιερώσει ένα κείμενο).

Αρχικά το παρών κείμενο το είχα γράψει στα ιταλικά για μια σειρά ομιλιών σε ιερείς. Η μετάφραση στα ελληνικά οφείλεται στον Πατέρα Λέων Κισκίνη τον οποίον και ευχαριστώ.

† Ιωάννης Σπιτέρης
Αρχιεπίσκοπος