ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ
ΣΤΗΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΟΔΙΚΟΤΗΤΑΣ
Η ΠΕΝΤΑΡΧΙΑ ΩΣ ΜΙΑ ΜΟΡΦΗ ΣΥΝΟΔΙΚΟΤΗΤΑΣ
Ο ΠΑΠΑΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ
Ένας από αυτούς τους τρόπους με τους οποίους η Εκκλησία κυβερνιόταν κατά τους πρώτους αιώνες, εκτός από τη συνοδικότητα, ήταν και το σύστημα της πενταρχίας, με το οποίο εκφραζόταν στις Εκκλησίες της εποχής όχι τόσο μια διακυβέρνηση, αλλά κυρίως το σημείο της κοινωνίας, της αρμονίας ή της δυσαρμονίας, μεταξύ των Εκκλησιών. Οι πέντε μεγάλοι Πατριάρχες (Ρώμης, Κωνσταντινουπόλεως, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων) δεν κυβερνούσαν την Εκκλησία στο σύνολό της, αλλά η μεταξύ τους κοινωνία ήταν η πιο απτή μαρτυρία της ενότητας και της ειρήνης της Χριστιανοσύνης εκείνης της εποχής, όταν ο γνωστός κόσμος περιορίζονταν στους γεωγραφικούς λαούς της Μεσογείου, της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής.
Ως γνωστόν, το 2006, ο τίτλος του Πάπα «Πατριάρχης της Δύσεως» απαλείφθηκε από τους παπικούς τίτλους στην Ποντιφική Επετηρίδα. Οι Ορθόδοξοι, ερμήνευσαν αυτήν την επιλογή ως μια σοβαρή επίθεση εναντίον της πενταρχίας, η οποία γι’ αυτούς αποτελούσε μια πολύ αρχαία μορφή κανονικής συνοδικότητας. Το Ποντιφικό Συμβούλιο για την Προώθηση της Ενότητας των Χριστιανών, ωστόσο, στο ανακοινωθέν της 22ας Μαρτίου 2006, ανέφερε την πεποίθησή του πως αυτή η «παραίτηση θα μπορούσε να είναι επωφελής για τον οικουμενικό διάλογο». Ειλικρινά αμφιβάλλουμε αν αυτή η διαβεβαίωση αντιστοιχεί στην πραγματικότητα. Κατά τη διάρκεια του επίσημου θεολογικού διαλόγου Καθολικών και Ορθοδόξων, επανειλημμένως, από ορθοδόξου πλευράς, υπήρχε μια έντονη κριτική σχετικά με την αφαίρεση αυτού του παπικού τίτλου.
Δεν είναι της στιγμήςνα υπεισέλθουμε στο περίπλοκο ζήτημα της πενταρχίας, ειδικά, αναφορικά με το νόημα και την αξία που είχε αυτός ο τίτλος στη Λατινική Εκκλησία. Κάποιοι καθολικοί μελετητές υποστηρίζουν – λανθασμένα κατά τη γνώμη μας – ότι η Λατινική Εκκλησία δεν θεώρησε ποτέ τον εαυτό της ως Πατριαρχείο αναφορικά με τα άλλα τέσσερα πρεσβυγενή Πατριαρχεία. Ωστόσο, πιστεύουμε ότι αποτελεί μια απλή πράξη καλής θελήσεως, στον διάλογο με τους Ορθοδόξους, να επανενταχθεί αυτός ο παπικός τίτλος στην Ποντιφική Επετηρίδα.
Εξάλλου, η πενταρχία είναι γνωστή και στη Ρώμη. Μία από τις πιο προσφιλείς εικόνες των Βυζαντινών για να παρουσιάσουν την πενταρχία ήταν αυτή των «πέντε αισθήσεων». Όπως το σώμα έχει πέντε αισθήσεις, για να μπορεί να ζει με κανονικό τρόπο, το ίδιο ισχύει και με τις κεφαλές της Εκκλησίας. Οι πέντε πνευματικές αισθήσεις που στόλιζαν το σώμα της Εκκλησίας, ήταν οι πέντε Πατριάρχες. Αν τύχαινε να λείψει από την Εκκλησία μία από τις αισθήσεις της, θα έλειπε κάτι από την ακεραιότητά της. Ένας Βυζαντινός λόγιος, που πέθανε το 1117, σε μια διαμάχη του με τους Λατίνους, η οποία διεξήχθη στην Κωνσταντινούπολη το 1112, προσκαλεί τους Λατίνους να ενωθούν με τον αληθινό Αρχηγό της Εκκλησίας, τον Χριστό, υποστηρίζοντας: «Εγκαταλείψτε, σας παρακαλώ, τον υπερβολικό σας ζήλο για την κατανόηση της αλήθειας και ελάτε, όπως αρμόζει, να ενωθείτε με την ολότητα του σώματος της καθολικής και αποστολικής Εκκλησίας, από την οποία αδίκως έχετε χωριστεί. Ενεργώντας έτσι, δεν θα στερείτε πια από τον κοινό αρχηγό μας, τον Χριστό, τη μία από τις αισθήσεις του, ακρωτηριάζοντας, με αυτό τον τρόπο, την ενότητα και δυσαρεστώντας τον Κύριο. Πράγματι, απ’ όσο εγώ γνωρίζω, οι πέντε Πατριάρχες είναι σαν μια εικόνα των πέντε αισθήσεων» ( R. Gahbauer, Gegen den Primat des Papstes. Studien zu NiketasSeides: Edition, Einfurrung, Kommentar, München 1975, 73).
Είναι άκρως χαρακτηριστικό αυτό το κείμενο. Για τους βυζαντινούς θεολόγους της εποχής εκείνης, η «απομάκρυνση» του Πατριάρχη της Ρώμης από τους άλλους Πατριάρχες, «ακρωτηριάζει» το σώμα της Εκκλησίας και κάνει να λείπει κάτι απότην ακεραιότητα αυτού του σώματος.
Αυτή η εικόνα των πέντε αισθήσεων δεν ήταν άγνωστη ούτε στη Δύση. Ο Αναστάσιος, βιβλιοθηκάριος της Εκκλησίας της Ρώμης (817-897), ο οποίος γνώριζε καλά τον Ανατολικό Χριστιανισμό, στην εισαγωγή της λατινικής μετάφρασης των Πράξεων της Δ’ Συνόδου της Κωνσταντινούπολης (869-870), υιοθετεί αυτή την εικόνα και προσπαθεί να ερμηνεύσει την πενταρχία με τρόπο αποδεκτό και από τη Ρωμαϊκή Εκκλησία. Γράφει: «Στην Εκκλησία που είναι το σώμα του Χριστού, υπάρχουν τόσες πατριαρχικές έδρες όσες είναι οι αισθήσεις στο ανθρώπινο σώμα. Η ευημερία του εκκλησιαστικού σώματος μετριέται από την αμοιβαία αρμονία των πέντε Πατριαρχών».
Εδώ ωστόσο, είναι απαραίτητο να παρατηρήσουμε πως αποτελεί ένα ιστορικό γεγονός το ότι, ακόμη και σε ήρεμες περιόδους, ακόμα και σε εκείνους που δεν ήταν εχθρικοί προς τη Ρώμη, η εξουσία της Ρωμαϊκής Έδρας γίνεται κατανοητή πέρα και όχι μόνον εντός της συνοδικότητας ή και εντός του θεσμού της πενταρχίας, ο οποίος ούτως ή άλλως, θεωρείται ως μια φυσιολογική έκφραση κοινωνίας μεταξύ των Εκκλησιών. Σχετικά με αυτό το θέμα έχουμε ασχοληθεί σε ένα προηγούμενο κείμενό μας.
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΕΝΤΑΡΧΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ
Για τους Έλληνες, ο Πάπας εθεωρείτο ανέκαθεν ως ο Πατριάρχης της Δυτικής Εκκλησίας, ο οποίος, μαζί με τους άλλους τέσσερις Πατριάρχες (Κωνσταντινουπόλεως, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων) σχηματίζει «το πεντακόρυφον σώμα τῆς Ἐκκλησίας», όπως συχνά επαναλάμβανε ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης (759 – 826).
Είναι ένα γεγονός που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί: για τους Ανατολικούς, ο Πάπας γινόταν κατανοητός και εντασσόταν στο άθροισμα των Πατριαρχών. Ένα από τα κριτήρια για την αναγνώριση της οικουμενικότητας των Συνόδων ήταν, όχι μόνο η έγκριση του Πάπα, αλλά του συνόλου των Πατριαρχών. Σχετικά με αυτό, είναι χαρακτηριστικές οι παρατηρήσεις του Πατριάρχη Ιγνάτιου, με αφορμή την Δ’ Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως (869-970) (βλ. MansiXVI, 132E). Επίσης, ο Αναστάσιος ο Βιβλιοθηκάριος, στην εισαγωγή της μεταφράσεως των Πράξεων αυτής της Συνόδου, αναφέρει ότι επρόκειτο στην πραγματικότητα για μια Οικουμενική Σύνοδο, επειδή και οι πέντε Πατριάρχες εκπροσωπούντοσε αυτήν. (Βλ.MansiXVI, 7 CB).
Γι’ αυτούς, η συγκατάθεση των πέντε Πατριαρχών είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για τη διασφάλιση της εκκλησιαστικής ενότητας και της ορθοδοξίας της πίστεως. Ιδούπώς εκφράζεται κατά τη διάρκεια της Ιγνατιανής Συνόδου (869-870) ο Βαάνης, εκπρόσωπος του αυτοκράτορα Βασιλείου του Α’: «Ο Θεός ίδρυσε την Εκκλησία Του επί των πέντε Πατριαρχών και στα Ευαγγέλιά Του όρισε ότι αυτή δεν μπορεί ποτέ να εκλείψει εντελώς, καθώς αυτοί είναι οι επικεφαλής της Εκκλησίας. Πράγματι, ο Χριστός είπε… “και πύλαι άδου ου κατισχύσουσιν αυτής”. Αυτό σημαίνει ότι εάν υπάρξουν δύο που θα εκλείψουν, θα στραφούν στους άλλους τρεις· και αν υπάρξουν τρεις που θα εκλείψουν, θα στραφούν στους άλλους δύο· και αν τυχόν υπάρξουν τέσσερις που θα εκλείψουν, ο τελευταίος ο οποίος παραμένει ενωμένος με τον Χριστό, τον Θεό μας και κεφαλή των πάντων, θα επαναφέρει το υπόλοιπο του σώματος της Εκκλησίας» (MansiXVI, 140-141).
Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης και ο Άγιος Νικηφόρος Α’, οι δύο πιο πεπεισμένοι υποστηρικτές του πρωτείου της Εκκλησίας της Ρώμης, επιμένουν με την ίδια ένταση στη συλλογική λειτουργία της πενταρχίας μέσα στην παγκόσμια Εκκλησία. Και για τους δύο, οι πέντε Πατριάρχες, επομένως και εκείνος της Κωνσταντινουπόλεως, είναι «αποστολικοί θρόνοι», και αυτό σε προφανή αντίθεση με τη ρωμαϊκή θέση, η οποία -αντιθέτως- τείνει να περιορίζει την αποστολικότητα μόνο στους τρεις Πετρίνειους θρόνους (Ρώμης, Αντιοχείας και Αλεξανδρείας). Για τον Νικηφόρο και τον Θεόδωρο, το κριτήριο της αποστολικότητας δε βασίζεται τόσο στην αποστολική διαδοχή, όσο στην διακήρυξη της αληθινής αποστολικής πίστεως, της οποίας οι πέντε Πατριάρχες είναι εγγυητές, ιδίως στο πλαίσιο της Οικουμενικής Συνόδου.
Ιδού ένα χαρακτηριστικό κείμενο του Αγίου Νικηφόρου που συνοψίζει όλα αυτά: «Είναι ένας παλαιός νόμος της Εκκλησίας, σύμφωνα με τον οποίο, όταν προκύπτουν αμφιβολίες και αντιπαραθέσεις μέσα στην Εκκλησία, να λύνονται και να καθορίζονται από μια Οικουμενική Σύνοδο με τη συγκατάθεση και την έγκριση των επιφανών Πατριαρχών που κρατούν τους αποστολικούς θρόνους» (MansiXVI, 140‑141).
Είναι αλήθεια ότι οι Βυζαντινοί, από τον 12ο αιώνα και μετά, χρησιμοποίησαν την πενταρχία ενάντια στη «monarchia Petri» (την μοναρχία του Πέτρου), όπως είναι εξίσου αληθινή η τάση της Ρώμης τότε, να απορροφά τα άλλα πατριαρχεία στον εαυτό της.
Είμαστε πεπεισμένοι ότι η πενταρχία στη Δύση δεν έπαιξε τον ίδιο ρόλο με εκείνον στην Ανατολή, και ότι επιπλέον σήμερα, η γεωπολιτική κατάσταση των μεγάλων επισκοπικών εδρών έχει αλλάξει ριζικά από την περίοδο της πενταρχίας στην εποχή του Ιουστινιανού. Ωστόσο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τον πολύ αρχαίο θεσμό της συνοδικότητας, όπως βιώθηκε με τη μορφή της πενταρχίας στην πρώτη χιλιετία, κατά την οποία η Ρώμη δεν αποκλειόταν αλλά, αντιθέτως, καταλάμβανε την πρώτη θέση. Επομένως, δεν θα ήταν χωρίς νόημα, για τους χριστιανούς αδελφούς μας της Ανατολής, αν ο Πάπας Φραγκίσκος – συνηθισμένος σε προφητικές χειρονομίες – επανέφερε τον αρχαίο τίτλο στην Ποντιφική Επετηρίδα: ο Πάπας «Πατριάρχης της Δύσεως».
+Ιωάννης Σπιτέρης
Αρχιεπίσκοπος, πρώην Κερκύρας
