Υπάρχει μία περίπτωση που θεωρούμε μοναδική σε ολόκληρη την ιστορία της ορθόδοξης βυζαντινής τέχνης: Ένας καθολικός άγιος αγιογραφείται μαζί με άλλους άγιους της ανατολικής παράδοσης σε βυζαντινές εκκλησίες. Πρόκειται για τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης.
Συναντούμε αυτό το φαινόμενο σε κάποιες βυζαντινές εκκλησίες του 14ου και 15ου αιώνα στην Κρήτη. Γνωρίζουμε τουλάχιστον τέσσερεις τέτοιες βυζαντινές εκκλησίες στο συγκεκριμένο νησί, με τοιχογραφίες που παριστάνουν τον Άγιο Φραγκίσκο. Η πιο γνωστή είναι εκείνη της Παναγίας Κεράς στο χωριό Κριτσά της επαρχίας Μεραμπέλου Λασιθίου (αρχές του 14ου αιώνα) όπου ο Άγιος Φραγκίσκος εικονίζεται όρθιος, σε φυσικό μέγεθος και μετωπική θέση, έχοντας το χαρακτηριστικό κούρεμα των Καθολικών Μοναχών (tonsura). Τα στίγματα, δηλαδή οι πέντε πληγές του Εσταυρωμένου στο σώμα του Φραγκίσκου είναι εμφανείς, ειδικά εκείνη στα πλευρά. Στο αριστερό χέρι κρατάει το Ευαγγέλιο, ενώ το δεξί, ανασηκωμένο, τείνει την παλάμη προς τον θεατή. Η επιγραφή τον ονομάζει Άγιο Φραντζέσκο, όπως αποκαλούσαν οι Κρητικοί τον προστάτη Άγιο των φτωχών.
Η ολόσωμη μορφή του Αγίου Φραγκίσκου απεικονίζεται, επίσης, στον βόρειο τοίχο του ναού της Παναγίας στον οικισμό Σκλαβεροχώρι Ηρακλείου, και ανάγεται στον 15ο αιώνα. Ο Άγιος Φραγκίσκος εικονίζεται κάτω από τόξο, γενειοφόρος, στραμμένος προς τα αριστερά, υποβαστάζοντας το Ευαγγέλιο, ενώ διακρίνεται καθαρά η πληγή στο δεξιό πλευρό του.
Λιγότερο γνωστή, αλλά πιο ενδιαφέρουσα από τις προηγούμενες, είναι η απεικόνιση του Αγίου Φραγκίσκου, που βρίσκεται στην Εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο χωριό Σαμπά Πεδιάδος (Νομός Ηρακλείου). Η τοιχογραφία ανάγεται στα τέλη του 14ου αιώνα. Και εδώ ο Άγιος Φραγκίσκος είναι ζωγραφισμένος όρθιος, σε φυσικό μέγεθος, ψηλός και λεπτός, γενειοφόρος, στραμμένος ελαφρά προς τα δεξιά. Τα δυο του χέρια, με τις παλάμες στραμμένες στον θεατή, είναι ελάχιστα ανασηκωμένα σε στάση προσευχής. Στα αριστερά, στο ύψος του κεφαλιού, είναι ζωγραφισμένο ένα εξαπτέρυγο Σεραφείμ, από όπου ξεκινούν πέντε ακτίνες που στοχεύουν τον Φραγκίσκο, ανοίγοντας πληγές στις παλάμες των χεριών, στα πόδια και στην πλευρά. Αυτή είναι η μοναδική περίπτωση που συναντούμε την εικόνα των Στιγμάτων του Αγίου Φραγκίσκου σε μία ορθόδοξη εκκλησία.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι κατά την εποχή που χτίστηκαν και εικονογραφήθηκαν αυτές οι Ορθόδοξες Εκκλησίες, στις οποίες υπάρχουν παραστάσεις του Αγίου Φραγκίσκου, η Κρήτη βρισκόταν υπό την κυριαρχία των Βενετών και ο Ελληνικός κλήρος αντιμετώπιζε με εχθρότητα όλους τους Δυτικούς, θεωρώντας τους, συλλήβδην, κατακτητές. Μεταξύ των άλλων, οι Βενετοί απαγόρευαν στους Ορθοδόξους κατοίκους της επικυριαρχίας τους να έχουν δικούς τους Επισκόπους. Του Ελληνικού κλήρου προΐστατο ένας απλός πρωτοπαπάς και μόνο σε περίπτωση ανάγκης επέτρεπαν την έλευση Επισκόπου από την Κωνσταντινούπολη. Παρ’ όλα αυτά, στην Κρήτη υπήρχε μεγάλη ευσέβεια για τον Άγιο Φραγκίσκο (Βλ. Giuseppe Gerola, “Ι Francescaniin Cretaaltempodeldominioveneziano”,CollectaneaFranciscana 2 (1932) 301-325και445-461).
Διαθέτουμε μία σχετική μαρτυρία ενός Βενετού αξιωματούχου, του BenettoMoro, ο οποίος, σε Έκθεση του έτους 1602, αναφερόμενος στην εορτή του Αγίου Φραγκίσκου στην Κρήτη, γράφει: «σπεύδει αυτός ο λαός να επισκεφθεί την εκκλησία του, και στις σοβαρές αρρώστιες των παιδιών τους συνηθίζουν να κάνουν τάμα σ’ αυτόν τον Άγιο και να τα ντύνουν με τη φορεσιά του, και μάλιστα στα Σφακιά πολλοί από αυτούς, από ευλάβεια σ’ αυτόν, δίνουν το όνομά του στα παιδιά τους»(Giuseppe Gerola, Βενετικά μνημεία της Κρήτης (Εκκλησίες), μετάφραση Στέργιος Γ. Σπανάκης, Ηράκλειο 1993). Ακόμη και σήμερα, στην Κρήτη, υπάρχουν ορθόδοξοι που φέρουν το όνομα του Αγίου Φραγκίσκου, ενώ μερικοί έχουν επίθετο που το θυμίζει, όπως για παράδειγμα «Φραντζεσκάκης», που φυσικά προέρχεται από κάποιον που έφερε το όνομα του Αγίου της Ασίζης.
Στις κυριότερες πόλεις της Κρήτης υπήρχαν Εκκλησίες αφιερωμένες στον Άγιο Φραγκίσκο. Αυτή του Ηρακλείου (δυστυχώς δεν σώζεται σήμερα) ήταν μεγαλοπρεπέστατη και πολύ παλαιά. Στα Χανιά και στο Ρέθυμνο διατηρούνται σχεδόν ακέραιες και εντυπωσιάζουν με το μέγεθός τους και την ωραία αρχιτεκτονική τους. Επίσης, δεν είναι τυχαίο ότι ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (ElGreco), που άφησε περισσότερους από 120 πίνακες με θέμα τον Άγιο Φραγκίσκο, γεννήθηκε στην Κρήτη.
«Βρισκόμαστε στην εποχή όπου ο Πέτρος Φιλάργης, Έλληνας Κρητικός, ενδύεται το ράσο των Φραγκισκανών Μοναχών στο Μοναστήρι της Νεαπόλεως, που βρίσκεται στο Μεραμπέλο, και μεταφέρεται κατόπιν στο κεντρικό μοναστήρι του Ηρακλείου, προτού μεταβεί στην Ιταλία, όπου κλήθηκε να φορέσει την παπική τιάρα με το όνομα Αλέξανδρος ο Ε΄·βρισκόμαστε στην εποχή όπου ο πάπας [αντίπαπας] Ιωάννης ΚΓ΄, τον Απρίλιο του 1414, συναινώντας στις αιτήσεις που του απευθύνονταν επίμονα από την Κρήτη, παραχωρεί το δικαίωμα στους Έλληνες ιερείς και μοναχούς να μπορούν να τελέσουν τη λειτουργία και άλλες ακολουθίες, σύμφωνα με το δικό τους τυπικό, στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου του Ηρακλείου κατά την εορτή του πολιούχου»(Gerola, IFrancescaniinCreta, σ. 302).
Εικάζεται ότι αυτή η ιδιαίτερη ευλάβεια προς τον Άγιο Φραγκίσκο, που υπήρχε στην Κρήτη και στο νησί της Κεφαλονιάς, πιθανόν να οφείλεται στο γεγονός ότι ο Φραγκίσκος, στο ταξίδι του στους Αγίους Τόπους το 1219, σταμάτησε σ’ αυτά τα δύο νησιά (Βλ. Gerola, I Francescaniin Creta, σ. 303). Αυτό δεν είναι απίθανο, διότι οι σταυροφόροι μπορούσαν να κάνουν στάσεις στην Κέρκυρα ή την Κεφαλονιά, καθώς επίσης και στην Κρήτη.
+ Ιωάννης Σπιτέρης
Αρχιεπίσκοπος
