ΠΑΠΑΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ
ΓΕΝΙΚΗ ΑΚΡΟΑΣΗ
Πλατεία Αγίου Πέτρου
Τετάρτη, 20 Μαρτίου 2024
Κατήχηση. Τα πάθη και οι αρετές. 12. Η σύνεση
Αγαπητοί αδελφοί και αδελφές, καλημέρα!
Η σημερινή κατήχηση είναι αφιερωμένη στην αρετή της σύνεσης. Αυτή, μαζί με τη δικαιοσύνη, την ανδρεία και την εγκράτεια, συναποτελούν τις λεγόμενες βασικές αρετές, που δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των χριστιανών, αλλά ανήκουν στην κληρονομιά της αρχαίας σοφίας, ιδιαιτέρως των Ελλήνων φιλοσόφων. Γι’ αυτό, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα θέματα στο έργο της συνάντησης και του πολιτισμού ήταν ακριβώς αυτό των αρετών.
Στα μεσαιωνικά γραπτά, η παρουσίαση των αρετών δεν είναι ένας απλός κατάλογος θετικών ιδιοτήτων της ψυχής. Επανεξετάζοντας τους κλασικούς συγγραφείς υπό το φως της χριστιανικής αποκάλυψης, οι θεολόγοι φαντάστηκαν τις επτά αρετές –τις τρεις θεολογικές και οι τέσσερις βασικές– ως ένα είδος ζωντανού οργανισμού, όπου κάθε αρετή έχει έναν αρμονικό χώρο να καταλάβει. Υπάρχουν ουσιώδεις αρετές και συμπληρωματικές αρετές, όπως πυλώνες, κίονες και κιονόκρανα. Λοιπόν, ίσως τίποτα σαν την αρχιτεκτονική ενός μεσαιωνικού καθεδρικού ναού δεν μπορεί να μεταφέρει την ιδέα της αρμονίας που υπάρχει στον άνθρωπο και της συνεχούς τάσης του προς το καλό.
Συνεπώς, ας ξεκινήσουμε με τη σύνεση. Αυτή δεν είναι η αρετή του φοβισμένου ανθρώπου, που πάντα διστάζει για τη δράση που πρέπει να αναλάβει. Όχι, αυτή είναι μια λανθασμένη ερμηνεία. Δεν είναι ούτε κάν μόνο η προφύλαξη. Το να δίνεται προτεραιότητα στη σύνεση σημαίνει ότι η δράση του ανθρώπου βρίσκεται στα χέρια της ευφυΐας και της ελευθερίας του. Ο συνετός άνθρωπος είναι δημιουργικός: συλλογίζεται, αξιολογεί, προσπαθεί να κατανοήσει την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας και δεν αφήνει τον εαυτό του να τον κυριεύσουν οι συγκινήσεις, η οκνηρία, η πίεση ή οι ψευδαισθήσεις.
Σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από το «φαίνεσθαι», από επιφανειακές σκέψεις, από την κοινοτοπία τόσο του καλού όσο και του κακού, το αρχαίο μάθημα της σύνεσης αξίζει να ανακτηθεί.
Ο Άγιος Θωμάς ο Ακυινάτης, ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, την ονόμαζε «recta ratio agibilium». Είναι η ικανότητα να κυβερνάς τις πράξεις για να τις κατευθύνεις προς το καλό· για τον λόγο αυτό η σύνεση αποκαλείται ο «ηνίοχος των αρετών». Συνετός είναι αυτός ή αυτή που μπορεί να επιλέξει: όσο μένει στα βιβλία, η ζωή είναι πάντα εύκολη, αλλά μέσα στους ανέμους και τα κύματα της καθημερινότητας είναι κάτι εντελώς διαφορετικό, συχνά είμαστε αβέβαιοι και δεν ξέρουμε προς τα πού να πάμε.
Όποιος είναι συνετός δεν επιλέγει τυχαία: πρώτα απ’ όλα ξέρει τι θέλει, μετά σταθμίζει τις καταστάσεις, αναζητά συμβουλές και, με ευρύ όραμα και εσωτερική ελευθερία, επιλέγει ποιο δρόμο θα ακολουθήσει. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να κάνει λάθος, τελικά παραμένουμε πάντα άνθρωποι· αλλά τουλάχιστον θα αποφύγει τις μεγάλες ολισθήσεις. Δυστυχώς, σε κάθε περιβάλλον υπάρχουν εκείνοι που τείνουν να απορρίπτουν τα προβλήματα με επιφανειακά αστεία ή διαρκώς να εγείρουν αντιπαραθέσεις. Η σύνεση, αντιθέτως, είναι η ιδιότητα εκείνου που καλείται να κυβερνήσει: ξέρει ότι η διοίκηση είναι δύσκολη, ότι υπάρχουν πολλές απόψεις και πρέπει να προσπαθήσει να τις εναρμονίσει, ότι πρέπει να κάνει το καλό προς όφελος όχι ορισμένων αλλά όλων.
Η σύνεση, όπως λέγεται, διδάσκει επίσης ότι: «το άριστο είναι ο εχθρός του καλού». Πράγματι, ο υπερβολικός ζήλος σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να επιφέρει καταστροφές: μπορεί να καταστρέψει ένα οικοδόμημα που θα απαιτούσε σταδιακά βήματα· μπορεί να δημιουργήσει συγκρούσεις και παρεξηγήσεις· μπορεί ακόμη και να προκαλέσει βία.
Ο συνετός άνθρωπος ξέρει να διατηρεί τη μνήμη του παρελθόντος, όχι επειδή φοβάται το μέλλον, αλλά επειδή ξέρει ότι η παράδοση είναι μια κληρονομιά σοφίας. Η ζωή αποτελείται από μια συνεχή επικάλυψη παλιών και νέων πραγμάτων, και δεν είναι καλό να νομίζουμε πάντα ότι ο κόσμος ξεκινά από εμάς, ότι τα προβλήματα πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε ξεκινώντας από το μηδέν. Και ο συνετός άνθρωπος είναι επίσης διορατικός. Αφού αποφασίσει τον στόχο προς τον οποίο θα στοχεύσει, πρέπει να φροντίσει να πάρει όλα τα μέσα για να τον πετύχει.
Πολλά χωρία του Ευαγγελίου μάς βοηθούν να εκπαιδευτούμε στη σύνεση. Για παράδειγμα: αυτός που χτίζει το σπίτι του πάνω στον βράχο είναι συνετός και αυτός που το χτίζει στην άμμο είναι άμυαλος (βλ. Μτ 7,24-27). Συνετές είναι οι παρθένες που φέρνουν μαζί τους το λάδι για τα λυχνάρια τους και άμυαλες είναι αυτές που δεν το κάνουν (βλ. Μτ 25,1-13). Η χριστιανική ζωή είναι ένας συνδυασμός απλότητας και οξυδέρκειας. Προετοιμάζοντας τους μαθητές του για την ιεραποστολή, ο Ιησούς συνιστά: «Σας στέλνω σαν πρόβατα ανάμεσα στους λύκους. Να έχετε τη σύνεση που έχουν τα φίδια και την ακεραιότητα που έχουν τα περιστέρια» (Μτ 10,16). Σαν να λέμε ότι ο Θεός δεν θέλει απλώς να είμαστε άγιοι, θέλει να είμαστε ευφυείς άγιοι, διότι χωρίς τη σύνεση είναι εύκολο να πάρουμε τον λάθος δρόμο!
———————
Μετάφραση: π.Λ
